I b o b. Nofaol lug‘at tarkibiga oid so‘zlarning uslubiy xususiyatlari

Ekskavatorning cho‘michi shu uyumlardan osha yangi tuproqlarni irg‘itdi.

 

3.  Boshqa  tildan  (asosan,  rus  tilidan)  so‘z  qabul  qilish  yo‘li  bilan.  Boshqa 

tildan so‘z  ikki xil usul bilan olinadi: 

a) aynan qabul qilinadi: 

kosmonavt, samolyot;

 

                                                

1

 Solor – tarixiy so’z bo’lib, boshliq, rahbar ma’nosini bildiradi. Masalan: sipoh-solor – lashkar boshlig’i. Qarang: 

Uzbeksko-russkiy slovar. Moskva, 1959, 77-bet. 

---

 

 

 

b)  kalkalash  yo‘li  bilan  olinadi: 

o‘zibo‘larchilik  (samatyok),  er  yo‘ldoshi 

(sputnik  zemli),  odimlovchi  ekskavator  (shagayushiy  ekskavator),  ko‘targich  kran 

(pod’yomniy kran)

 kabi.  

Kalka  usulini  oddiy  tarjimadan  farqlash  kerak.  Kalkalashda  boshqa  tildan 

o‘zlashtiruvchi  tilga  taqlidan  nusxa  olish  asosida  neologizm  yaratilsa,  oddiy 

tarjimada esa boshqa til so‘zi avvaldan mavjud bo‘lgan o‘z so‘zlar bilan beriladi. 

Nutqda  neologizmning  uslubiy  vazifasi  juda  rang-barangdir.  Ilmiy-texnik, 

rasmiy  adabiyotlardagi  umumtilga  xos  neologizmlar  asosan  nominativ  funksiyani 

bajaradi,  badiiy  adabiyotda  esa  muayyan  uslubiy  maqsadda  qo‘llaniladi.  Bu, 

birinchi  navbatda,  katta  ta’sir  va  tasvir  kuchiga  ega  bo‘lgan  individual  nutq 

neologizmlariga  taaluqlidir.  Bunga  yozuvchilar  ijod  qilgan  yangi  so‘zlar  misol 

bo‘ladi. 

G‘afur  G‘ulom  so‘z  ijodchiligida  so‘zlarni  qo‘shish  yo‘li  bilan  yaratgan 

mehnatobod,  urushtalab,  insonzod,  xushaxloq

  kabi  neologizmlar  o‘zining 

ifodaviyligi bilan ajralib turadi. Shoir yana –dosh qo‘shimchasi yordamida 

eldosh, 

erdosh, kurashdosh, qalamdosh 

kabi so‘zlarni ijod qiladi.  

Yozuvchilar  yaratgan  individual  nutq  neologizmlari  ba’zan  satirik  tasvir 

vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Masalan, quyidagi misollarda rasmiy-idoraviy nutqqa 

oid  shablon  so‘zlar: 

ocheredchilik,  oshxurchilik

  matnga  yumoristik  ruh  kiritgan: 

Ro‘yhatdagi 

mana 

shu 

kamchiliklar 

tuzatilsa, 

bu 

narsa 

hozirgi 

ocheredchiligimizda ijobiy rol o‘ynashi, xaridorlarimiz orasida tarbiyaviy ish olib 

borishda  alohida  ahamiyatga  ega  bo‘lishi  mumkin  bo‘lsa  kerak,  deb  o‘ylamiz 

(A.Qahhor).  Keyingi  paytlarda  oshxurchiligimizda  yana  bitta  yomon  xususiyat 

sezilmoqda (S.Ahmad). 

Ba’zan  adabiy  til  ruhiga  yot  bo‘lgan,  o‘rinsiz  yasalgan  neologizmlar  ham 

uchrab turadi: 

Terilgan paxtani tashib turish uchun ko‘taruvchi ajratildi.

 

Neologizmlarning  tildagi  barcha  tiplarini  baholash  va  ishlatishda  mumtoz 

yozuvchilarimiz qoldirgan boy merosni qunt bilan o‘rganish zarur.  

---

 

 

 

Boshqa tillardan kelgan so‘zlar va ularni ishlatishdagi uslubiy imkoniyatlar. 

Tilning  boshqa  tillardan  olingan  so‘zlar  hisobiga  boyishi  juda  qadimiy  hodisadir. 

Buning  sababi  xalqlar  o‘rtasida  qadimdan  ijtimoiy-siyosiy  munosabat,  madaniy 

aloqa va hamkorlikning mavjudligidir.  

Odatda, boshqa tildan o‘tgan so‘zlarning ba’zilari so‘z oluvchi tilning  ichki 

taraqqiyoti  qonuniga,  uning  ayrim  grammatik  qoidalari  va  talaffuz  me’yorlariga 

bo‘ysunadi,  moslashadi,  ba’zilari  asl  holatlarini  saqlab  qolsa,  ba’zilari  jiddiy 

o‘zgarishga  uchraydi.  Masalan:  tojikcha