3.
Jahon
qishloq
x o ja lig i
va
uning
tarm oqlaring
rivojlanishi va joylanishi
Qishloq x o ‘jaligi
- ja h o n xo‘jaligiing eng qadim gi ta rm o q
laridan biri. D un yo da ishlovchilar soni b o ‘yicha birinchi
o ‘rin d a turishi (1,5 m illiardan), aholi ehtiyojini oziq-ovqat
m ahsulotlari
bilan,
sanoatni
xilm a-xil
xom ashyo
bilan
ta ’m inlovchi, m illiy ishlab chiqarish va aholi bandligiga
sezilarli ta ’sir k o ‘rsatuvchi tarm o q hisoblanadi.
Q ishloq
x o ‘jaligida aholining bandligi b o ‘yicha rivojlangan davlatlar
rivojlanayotan davlatlardan farq qiladi. M asalan, Osiyo va
Afrika davlatlarida aholining 3/5 qism i, Janubiy A m erika va
O k ean iy ad a-1 /5 , Yevropa va Shim oliy A m erikada 1/10 qismi
band. D unyodagi iqtisodiy faol aholining deyarli yarm i
m eh n at qilayotgan qishloq x o ‘jaligi ja h o n eksportining 1/10 ga
yaqinini beradi.
Q ishloq x o ‘jaligi asosan deh qo nchilik va chorvachilikka
b o ‘linadi. D ehq on ch ilik tarm o g‘i oziq-ovqat va nooziq-ovqat
aham iyatga ega b o iib , o ‘z navbatida, donchilik (bug‘doy,
sholi, m akkajo‘xori, suli, boshoqlilar va boshqalar), texnika
(qand lavlagi va shakar qam ish, kungaboqar, yeryong‘oq,
paxta tolasi, ju t va bosh.), sabzavot va poliz, kartoshka, k o ‘p
yillik ekinlarga
(bog‘lar,
uzum zorlar,
m evalar,
kauchuk
plantatsiyalari) ajratiladi. C horvachilik-qoram olchilik, q o ‘y-
chilik, echkichilik, c h o ‘chqachilik, parrandachilik, yilqichilik,
asalarichilik baliqchilik va baliq x o ‘jaligidan iborat.
Q ishloq xo‘jaligi ikkita yo‘l bilan, y a'n i intensiv va
ekstensiv y o ‘l bilan rivojlantiriladi. Intensiv y o ‘l-fan va
texnologiyaning eng so‘nggi yutuqlarini q o ‘llagan holda,
qishloq
x o ‘jaligi
ekinlarining
hosildorUgini
oshirish,
79
chorvachilikda sam aradorlikka erishish orqali rivojlantirish.
Intensiv y o ‘l rivojlangan m am alakatlarda y o ‘lga q o ‘yilgan
b o ‘lib, u lard a qishloq x o ‘jaligi m ahsulotlarini yuqori darajada
qayta ishlash, saqlash, m exanizatsiyalash, kim yolash ishlari
am alga oshiriladi. Q ishloq x o ‘jaligida ilm iy-texnika taraqqiyoti
o ‘tgan asrning ikkinchi yarm idan ju d a jo n lan d i. 60-yillardan
ushbu tarm o qn i kim yolashtirish boshlandi, y a’ni m ineral
o ‘g ‘itlarni
q o ‘llash,
o ‘sim liklarni
kim yoviy
y o ‘l
bilan
him oyalash, 80-yillardan rivojlangan davlatlarda bio texn o-
logiya, gen injeneriyasi, kom pyuterlash, h atto robotlash ishlari
y o ‘lga q o ‘yildi. K im yolashtirish asosan qishloq x o ‘jaligida
m ineral o ‘g‘itlam i q o ila s h , ekinlarni kim yoviy him oyalashga
qaratilgan b o ‘lib, shu y o ‘l bilan ekinlar hosildorUgini oshirish,
y er unum dorligiga erishish m aqsad qilib belgilandi. XX
asrning ikkinchi yarm idan m ineral o ‘g ‘itlam i ishlatish 10
m artaga ko‘paydi. N atijada, 1 kg m ineral o ‘g‘it ishlatish
ekinlar hosildorligining donli ekin lard a 8-12 kg,
moyli
ekinlarda 4-8 kg, qulupnayda 30-50 kg ortishiga olib keladi.
M ineral o ‘g ‘itlarni ishlatish rivojlanayotgan davlatlarda tezlik
b ilan o ‘sib, y a’ni h atto Osiyo Y evropa va ShimoUy A yerikani
quvib o ‘tib, d unyoda birinchi o ‘ringa chiqib oldi. Osiyo
qishloq x o ‘jaligida m ineral o ‘g‘itlar ishlatish X itoy hisobiga
(oxirgi 10 yilda X itoyda 2 m artaga ortdi) o ‘sdi. Shu vaqtning
o ‘zida sobiq SSSR davlatlarida bu k o ‘rsatkichda pasayish ro ‘y
beradi. Ekin ekiladigan yerga m ineral o ‘g‘it solish b o ‘yicha
G ‘arbiy Y evropa davlatlari va Y aponiya yetakchi o ‘rinni
egallaydi, Ju m ladan , 1 gektar yerga N iderland iyada-7 70 kg,
Buyuk B ritaniyada-350 kg va Y aponiyada 450 kg o ‘g ‘it
solinadi.
M exanizasiyalash
ixtisoslashishga,
tabuy
sharoiti
va
qishloq xo‘jaligi korxonalarining sotsial-iqtisodiy holatiga
cham barchas bog'liq. H o zird a dunyo b o ‘yicha traktorlar
m iqdori ortdi, y a’ni O siyoda (7 m arta), ayniqsa, H in d isto n d a
va X itoyda k o ‘paygan. M exanizasiyalash b o ‘yicha Y evropa
birinchi,
Osiyo
ikkinchi
o ‘rinda.
Ekstensiv
y o ‘l
ekin
m aydonlari kengaytirish, qoram oU ar sonini oshirish hisobiga
qishloq xo'jaligini yuritishdir. H ozirda dunyo y er fondining 35
foizi qishloq x o ’jaligi va turli oziq - ovqat m ahsulotlari ishlab
80
chiqarish bilan band. Turli m aqsadlarda ishlatiladigan eng
qim m atbah o va h osildor yerlar 1,5 m lrd ga b o ‘lib, ular
sifatiga, sam aradorligiga k o 'ra m ateriklar m iqyosida notekis
taqsim langan. D unyo b o ‘yicha, h ar bir kishiga 0,3 ga ekin
m aydoni to ‘g‘ri keladi, shu nd an Osiyoga 31 foiz (0,15 ga)
b o ‘lib, bu eng kichik k o ‘rsatkich. Sababi, O siyoda 1 ga yer 7
kishini boqishi kerak. Aholisi zich joylashgan Y evropada 1 ga
yer 4 kishini boqadi, Janubiy A m erikada-2,0, Shim oliy
A m erik a d a-1,5 kishiga to ‘g ‘ri keladi. Osiyoda 4,3 m lrd aholi
yashaydi, u m u m iy yer m aydonining 18 foizi haydaladigan
yerlar, shu boisdan ham jo n boshiga yer m aydoni kichikdir.
Y evropada dehqonchilikni rivojlantirish u ch u n tabiiy sharoit
eng qulay, yer m aydoni sezilarli darajada o ‘zlashtirilgan,
am m o aholisi o ‘ta zich joylashgan, aholi jo n boshiga yer
m iqdori Osiyoga nisbatan kam.
Afrika va Janubiy A m erikada qayta ishlanadigan yer
m aydoni ju d a kam , o ‘zin i—o ‘zi oziq-ovqat m ahsulotlari bilan
ta ’m inlay olm aydi. A frikada u m u m iy yer m aydonining 6 %,
Janu biy A m erikada 8 % haydaladigan yerlar. Bu haydaladigan
yerlardan h am bir xil foydalanilm aydi. K o ‘pgina rayonlarda
sug‘oriladigan yer m aydoni kengayib borm oqda. Oxirgi 25
yilda ekin ekiladigan y er m aydoni 140 m illion gektarga, y a’ni
10 foizga o ‘sdi, aholi esa 50 foizga ortdi. K o ‘payib borayotgan
aholini faqat qishloq x o ‘jaligini intensiv rivojlantirish hisobiga
oziq-ovqat bilan ta ’m inlanm oqda.
Y aylovlarni
asta-sekinlik
bilan
haydaladigan
yerlar
egalladi. B unday yerlar o ‘rm on lar, hosildorligi past yaylovlar
hisobiga o ‘rtach a yiliga 5-10 m illion gektarga ortib borm oqda.
Iqtisodiy jih a td a n rivojlangan davlatlarda 1 ta trak to r o ‘rtach a
34 gektar yerni qayta ishlaydi, rivojlanayotgan m am lakatlarda,
bu k o ‘rsatkich-620 gektar, H in d isto n d a 3000 gektarga teng.
U ch in ch i dunyo davlatlarida h am o n dala ishlari q o ‘lda am alga
oshiriladi. Shu boisdan h am bu m am lakatlarda 1 gektar yer
past darajada - 0,61 kishini, o ‘rtach a darajada - 2,1 kishini,
yuqori darajada - 5,05 kishini boqadi. 2000 yilda 117 ta
rivojlanayotgan davlatlardan 64 tasida yerlar ayanchli holatda
b o ‘lib, aholisini oziq-ovqat m ahsulotlari bilan t a ’m inlay olish
im koniga ega em asdi.
81
Do'stlaringiz bilan baham: |