Ravshan rajabov jahon sivilizatsiyalari tarixi



Download 7,88 Mb.
Pdf ko'rish
bet87/126
Sana18.01.2022
Hajmi7,88 Mb.
#385540
1   ...   83   84   85   86   87   88   89   90   ...   126
Bog'liq
jahon sivilizatsiyalari tarixi

5- ja d v a l
M a k ro m o d ellar bloki va 
ko ‘rs a tk ic h ia r
O'
ti
sh 
d
sv
ri
 
(V

a
s
r)
0
‘r
ta
 
s
a
rl
a

s
iv
il
iz
a
ts
iy
a
s

(X
II
 
a
s
r)
In
d
u
s
tr
iy
a
 
a
ra
fa
si
 
s
iv
il
iz
a
ts
it
y
a
s

(X
V

a
s
r)
In d u s tria l sivilizatsiya
X lX a sr
o 'r ta la r i
X X  a srn in g  
6 0-yillari
A Q SH
SSSR
T a k ro r ishlab c h iq a ris h  tu zilm asi
Takror ishlab chiqaruvchi sektorlar:
shaxsiy iste’mol
50
40
30
39
27
20
davlat iste’moli
12
13
15
15
16
24
oraliq mahsulot
15
19
20
23
24
26
birlamchi m ahsulot
15
15
13
12
8
13
intcllektual m ahsulot
3
5
7
8
10
8
b o/or infratuzulmasi
5
8
10
12
15
9
Jam i:
100
100
100
100
to o
100
155


R. RAJABOV
Sohaviy tuzilm a
Sohalararo komplekslar:
agrosanoat
45
35
25
15
8
12
shaxsiy iste’mol m ahsulotlarini  ishlab
7
g
10
13
15
8
chiqarish
7
7
9
12
15
9
m ashinasozlik
6
7
g
10
9
11
yoqilg'i-energetika
5
6
7
8
8
9
konstruksiya mahsulotlari
10
11
11
11
10
12
qurilish
6
7
7
8
7
8
transport
7
10
12
9
11
17
harbiy-sanoat
-
-
1
3
4
3
ilmiy-texnik
4
5
5
6
6
7
ijtim oiy
3
4
5
5
7
4
tashqi  iqtisodiy
J a m i:
100
100
100
100
100
100
P o g ‘onaviy tu z ilm a
Takror ishlab chiqarish darajalari:
uy xo ‘jaligi
60
45
30
20
8
15
yakka xo'jalik
30
40
45
55
65
50
hududiy
10
10
12
10
7
8
milliy
-
5
10
10
10
22
baynalminal
-
-
3
5
10
5
J a m i:
100
100
100
100
100
100
Texnologik tu zilm a
Ishlab chiqarishning texnologik  usullari:
qoldiq (relikt)
60
20
10
5
-
5
o 'rta  asr
40
70
10
5
-
2
industrial arafasi
-
10
75
10
g
15
industrial
-
-
5
80
92
78
J a m i:
100
100
100
100
100
100
Iq tisodiy tu zilm a
M ulkchilik shakllari:
shaxsiy
25
25
25
20
13
20
m ayda xususiy
35
30
25
20
12
5
katta xususiy
5
20
30
45
50
-
jam oa, kollektiv
20
15
10
5
5
20
davlat
15
10
10
5
10
50
xalqaro
-
-
-
5
10
5
Q iy m at tu zilm asi
Q iym at unsurlari:
m oddiy sarflar
20
25
25
30
25
30
am ortizatsiya
5
g
10
10
12
g
m ehnat to 'lovi
50
40
30
25
20
17
ijtimoiy  iste’mol
5
7
10
10
13
12.
jam g 'arm a
5
5
g
10
13
13
noishlab chiqarish iste’moli
15
15
17
15
18
20
J a m i:
100
100
100
100
100
100
156


Jahon sivilizatsiyalari tarixi
Takror  ishlab  ehiqarish tuzilm asida shaxsiy  iste’mol  uchun belgilan- 
gan m ahsulotning hissasi  taxm inan  ikki m arta pasayib  ketgani belgilana- 
di.  Bu asosan oraliq m ahsulotning sezilarli o ‘sishi hisobi (texnik progress 
va  m ehnat  taqsim otining  chuqurlashuvi  bilan)ga  bozor  infratuzulmasi 
xizmatlari  (bozom ing  rivojlanishi  va  m uom ala  sohalarining  kengayishi) 
va  davlat  iste’m oli  uchun  m ahsulot  (iqtisodiyotning  m iliratizatsiyasi, 
byurokratik  apparat  va  davlat  mulkining  o ‘sishi)  hisobiga  am alga  oshi- 
rildi.
Fan, m a’daniyat va ta ’ limda m ashg1 ul bo‘ lganlaming soni bir necha m ar­
ta  oshishi  natijasida  intellektual  m ahsulotning  hissasi  k o ‘paydi.  So‘nggi 
industrial jam iyatning sotsialistik varianti  kapitalizm ga qaraganda,  shax­
siy  iste’mol  sektor  v a  ayniqsa,  davlat  iste’molini  (haddan  tashqari  kat­
ta  ulush  — davlat  apparati,  m udofaaga ju d a  katta  xarajat)  katta  hajm ida 
shaxsiy  iste’mol  sektorining  qisqarishi,  boshlang‘ich  m ahsulot  (mineral, 
qishloq x o ‘jaligi v a o ‘rmon xom ashyosi)ning ko‘payishi yuz berdi.
Iqtisodiyotning  sohaviy  tuzilmasi  o ‘zgardi.  Agarda  o ‘rta  asrlarga 
o ‘tish  davrida  qishloq  x o ‘jaligi  va  uning  m ahsulotini  qayta  ishlaydigan 
sohalar  yetakchi  bo‘lsa,  (antik  sivilizatsiyaga  qaraganda,  katta  miqdor- 
da), XX asr o ‘rtalarida agrar sohaning ulushi  to ‘rt m arta pasaydi.  Bu ish- 
chilam i katta m iqdorda m ehnat qurollari  (uning hissasi  ikki  m arta oshdi), 
xalq iste’moli  sanoat m ahsulotlari va xizm atlari,  ashyolar (metallar, kim ­
yo  m ahsulotlari),  harbiy  aslaha,  ilmiy  texnik,  ijtimoiy,  tashqi  iqtisodiy 
funksional komplekslar.
SSSR iqtisodiy tuzulm asida harbiy-sanoat, yoqilg‘i-xom ashyo kom p- 
lekslari  sanoat  m ahsulotlari  v a  shaxsiy  xizm atlarga  qaraganda  ustuvor 
bo‘ldi.  A grosanoat  sektorining  hissasi  yuqori  boMsada,  uning  samarasi 
past edi.
Iqtisodiyotning pog‘onaviy tuzilm asiga o ‘tish davriga qaraganda, na­
tural  uy-xo‘jaligining  ulushi  k o ‘p  m arta  kamaydi.  M ahsulot  va  xizm at- 
lar  ishlab  chiqaradigan  m ayda  va yirik  korxonalarda yakka  qayta  ishlab 
ehiqarish taxm inan ikki  m arta o ‘sdi.
Hududiy  takror  ishlab  ehiqarish  ulushi  o ‘sha  darajada  qoldi.  0 ‘rta 
asrlar  sivilizatsiyasida  milliy  takror  ishlab  chiqarishning  ulushi  keskin 
oshdi.  Industrial  davr oxiridan  internatsional  ishlab ehiqarish  o ‘sdi.
Sotsialistik variant m illiy (asosan,  harbiy sanoat kom pleksi  va trans­
port) ishlab  chiqarishning katta salmogM  bilan  ajralib, yakka va  internat­
sional darajada egallagan  o ‘m idan past edi.
157


R. RAJABOV
Iqtisodiyotning  texnologik  tuzilmasi  dinamikasi  ishlab  ehiqarish  va 
ukladlam ing  texnologik  ukladlari  almashinuvini  aks  ettiradi.  Ular  o ‘tish 
davrida oldingi sivilizatsiyalardan m eros qilingan edi. Har bir navbatdagi 
sivilizatsiyada o ‘tm ish  qoldiqlarini  saqlab  qolgan  holda va  ishlab  chiqa- 
rishni  keyingi  usullarining  kurtaklarida  paydo  bo‘lgan  o'zin ing   ishlab 
ehiqarish  texnologik  usuli  yetakchi  edi.  H ukm ron  texnologik  ukladlar 
davriy almashdi.
SSSRda XX asr o ‘rtalarida,  ayniqsa,  shaxsiy yordam chi  uy x o ‘jaligi, 
agrosanoat, xizm atlarni  ishlab  ehiqarish,  ishlab chiqarishning  industriya- 
gacha  bo‘lgan  usullam ing  salm og‘i  katta  edi.  Industrial  texnologiyalar 
harbiy  sanoat,  yoqilg‘-xom ashyo  va  transport  m ajm ualarini  qam rab  ol­
gan  edi.
Iqtisodiy  tuzilm a  mulkchilikning  turli  shaktlarining  nisbati,  bozor 
munosabatlari  sohasi  tubdan  o‘zgardi.  Feodalizm ga o ‘tish  davrida jam oa 
va  kichik  xususiy  m ulk  ko‘proq  bo'Isa,  keyin  yirik  xususiy  mulk  (aksi- 
oner,  m onopolistik  shunga kiradi) XX  asr o ‘rtalarida taxm inan  o ‘n  mar­
ta  o ‘sdi.  D avlat  mulki  ulushi  pasaydi.  Davlat  m onopolistik  kapitalizm i 
davrida u yana o ‘sdi.  Sotsialistik variantda davlat mulki  yetakchi  boMdi. 
M ayda  xususiy  mulk  ulushi  kam aydi,  lekin  ular  qishloq  x o ‘jaligi  (oila- 
viy  ferm alar) va xizm at sohasida  o ‘z  mavqeini  saqlab  qoldi.  Transmilliy 
kompaniyalar,  kapital  ehiqarish  bilan  bog‘liq  boMgan  xalqaro  m ulkning 
paydo  bo‘lishi  va uning salm og‘i  o ‘sdi.
Agar o ‘rta asrlar sivilizatsiyasiga o ‘tish davrida natural xo‘jalik  yetak­
chi b o ‘lsa (bozor m unosabatlarida antik davrga qaraganda orqaga qaytdi), 
keyin  bozor chegaralari  tez kengaydi.  Industrial  sivilizatsiyada esa ayri- 
boshlov  shaklinining hukm ron  natural  m unosabatlam i  minimal  darajaga 
keltirdi.  Sotsialistik  iqtisodiyotda bozor munosabatlari  rejali-byurokratik 
apparatni  aralashuvi  bilan  bozor infratuzilmasini  m inim um ga keltirdi.
Q iym at  tuzulm asi  dinamikasi  am ortizatsiya  va  moddiy  sarflar  ham ­
da  ijtimoiy  iste’mol  kanallari  (s o g iiq n i  saqlash,  bepul  ta ’lim,  nafaqa  va 
h.k.) orqali qayta taqsim lanadigan zaruriy  m ahsulot qism ining o ‘sishi  bi­
lan tavsiflanadi.
Sotsialistik  variant  m ahsulotning  katta  xom ashyo  hajmi  va  m ehnat 
haqining kam ayishi  bilan farq qiladi.
2. 
Iq tiso d iy   u k la d la r n i  o ‘rg a n ish .  Iqtisodiyot  ham m a  vaqt  -   ilk 
sinfiy  sivilizatsiyaga  o ‘tish  davridan  boshlab  ko ‘p  ukladli  boMib  qoldi 
va  bundan  keyin  ham   shunday  bo‘lib  qolaveradi.  B iroq  m ulkchilikning
158


|a h o n  sivilizatsiyalari tarixi
turli shakllariga asoslangan va taqsim ot ham da ayriboshlashning tegishli 
shakllariga asoslangan  iqtisodiy  ukladlam ing nisbati  v atark ib i  o ‘zgara- 
di. Shuning uchun  ishlab chiqarishning bir-birini alm ashtiradigan iqtiso­
diy  usullarini  har  birining tuzulm asi  bo ‘lmay,  o ‘ziga xos  bo‘ladi.  Lokal 
sivilizatsiyalar  rivojlanishining  o ‘xshash  bosqichlarida  ham  u  farq  qi­
ladi.  Shu  bilan  birga,  bu  sohada  yetakchi  an’analam i  ajratish  m um kin. 
Uning  asosida  iqtisodiy  m unosabatlarning  genetikasi  va  siklik  dinam i- 
kasi yotadi.
Ishchi  kuchini  takror  ishlab  chiqarish  usuli  (ijtim oiy-iqtisodiy  to­
m ondan)  sivilizatsiyadan  sivilizatsiyaga  o ‘zgaradi.  X o‘jalikni  tovarligi- 
ni  o ‘sishi  oilaning  ehtiyojlarini  yanada  katta  ulushlarini  tovar  va  pullik 
xizm atlam i  sotib  olish  hisobidan  qoplanar edi.  Lekin  shaxsiy  xizm atlar- 
ning  sezilarli  ulushi  hech  qanday  tovar  xususiyatiga  ega  emas  edi.  Oila 
dastlab,  o‘z-o‘ziga  xizm at  ko‘rsatish  asosida,  keyinchalik  esa  o ‘z  ehti­
yojlarini  qondirish  uchun  tobora k o ‘proq  (ayniqsa,  shaharlarda)  bozorga 
m urojaat qila boshladi.
M ehnatda m ayda xususiy  m ulkchilikka asoslangan  ishlab  chiqarish 
o ‘rta  asrlar  Yevropasi  va  Sharq  m am lakatlariga  yetakchi  o ‘ringa  ega 
b o ‘lib,  qishloqni  qam rab  olgan  edi.  Bu  yerda  esa  feodal  m unosabatlar 
dehqon oilalarining natural  x o ‘jalig i  bilan  birga hukm ron edi.  0 ‘rta asr 
shaharlarida  m ahsulotlar asosiy  qism i  sexlarga  birlashgan  hunarm and- 
lar  tom onidan  ishlab  chiqarilib,  m ayda  savdogarlar  tom onidan  sotilar 
edi.  To‘lov  asosida  xizm atlar  asta-sekin  rivojlandi.  K apitalistik  ukla- 
dning  shakllanishi,  rivojlanishi  bilan  m anufakturalar,  fabrika-zavodlar 
iqtisodiyotning  m ustaqil  y o ‘lidan  m ayda  tov ar  ukladini  chetga  surib 
q o ‘ydi.
Industrial jam iyat arafasida mehnatni  uyda tashkil  qilish  keng tarqa- 
lib, savdo kapitaliga qishloqdagi m o‘l-ko‘l  arzon ishchi kuchidan m ahsu­
lot olishga im kon berdi.  Qishloq x o ‘jaligid a ish bilan band  b o ‘lganlar so- 
nining  kam ayishi  xizm at k o ‘rsatish,  sanoat  sohalarining yuqori  darajada 
rivojlanishiga  shart-sharoit  yaratdi.  A Q Shda  xizm at  ko'rsatish  sohasida 
XX  asr o ‘rtalarida aholining yarmi  band edi.  Xizm at k o ‘rsatish sohasida 
va qishloq xo ‘jaligid a m ayda tovar ukladi  uchun tegishli joy  qoldi.
Sotsialistik  iqtisodda  m ayda  tovar  ukladi,  ayniqsa,  jam oalashtirish 
orqali  z o ‘ravonlik bilan to ‘la siqib chiqarildi.
Jam oa Yevropa va Sharq m am lakatlarida feodal jam iyatning tayanch- 
laridan biri edi.  Ular o‘zini tashkillashtiradigan,  o'zaro yordam  qiladigan
159


R.  RAJABOV
qishloq jam oalari feodal rentasini am alga oshirishning kafolatchisi edilar. 
B ozor m unosabatlari jam oani yemirdi. Lekin Sharq m am lakatlarida u ho- 
zirgacha  saqlanib  qoldi.  Jam oa  yer  egaligi,  bir  tekisda  yem ing  taqsim - 
lanishi  ham da  yem ing  davlat  mulki  bo ‘lishi  dehqonchilikda  progressga 
to ‘sqinlik qildi.
Q uldorlik  ukladi  o ‘rta  asrlar  va  industriya  arafasida  qoldiq  (relikt) 
sifatida  k o ‘proq  Sharq  m am lakatlarida  saqlanib  qoldi.  A m erikaning 
ochilishi  v a  m ustam laka  qilinishi  b ilan  kutilm aganda  takror  tu g ‘ildi. 
Q ulchilik om m aviy tus oldi.  Shim oliy A m erikada qulchilik X IX  asm ing 
60-yillarida industrial  sivilizatsiyaning  gullab-yashnagan davrida bekor 
qilindi.
Feodal ukladi yirik yer egalari va qaram  m ayda yer egalari k o ‘rinishi- 
da  so‘nggi  quldorlik jam iyati  b ag ‘rida  vujudga  keldi.  X itoyda  u  III-1V 
asrlarda yetakchi  o ‘rinni  egalladi.  Feodal  m unosabatlar 0 ‘rta Osiyoda V 
asrdan,  G ‘arbiy  Yevropada  VI-VII  asrdan  boshlab  hukm ron  b o ‘ldi.  Yi- 
zantiyada IX-X1I  asrlarda feodal m unosabatlar to ‘la o ‘zgardi.
0 ‘rta asrlar iqtisodiyotida erkin shaharlar sezilarli o ‘rin egalladi. Ular 
o ‘ziga xos  ukladning  tashuvchilari  edi,  qaysiki,  uni  aralash  feodal  kapi­
talistik deb  aytish m um kin.  B u yerda feodal  zodagonlar,  cherkov,  davlat 
hokim iyatining ta ’siri kuchli edi.  Shu bilan bir vaqtda m ayda hunarmand- 
lar,  savdogarlar k o ‘pchilikni tashkil qilar edi.
Iqtisodiy  kuch  yirik  savdogarlar,  sexlam ing  boshliqlari,  bankirlar 
qo‘lida  edi.  Universitetlar,  ham da yozuvchi,  rassom ,  artistlar tom onidan 
erksevar ruh q o ‘llab- quvvatlanar edi.  K apitalistik uklad savdo, bankning 
ilk  shakllarida  antik  sivilizatsiya  bag‘rida  tu g ‘ildi,  lekin  sezilarli  rivoj- 
lanmadi.  0 ‘rta asrlar sivilizatsiyasi  oxirida bu unsurlar erkin  shaharlarda 
qayta tu g ‘ildi va m ustahkam landi.  Industriya arafasi  sivilizatsiyasida esa 
yetarlicha keng rivojlandi.  0 ‘sha davm ing eng yirik voqeasi dastlab m a­
nufaktura asosida sanoat kapitali tu g ‘ildi.  Shu bilan kapitalning o ‘z-o‘zi- 
dan o ‘sib boradigan qiym at sifatida kapitalni qayta ishlab chiqarish shart- 
sharoitlari yaratildi.  Bu jarayonning cho‘qqisiga XVI  asrda erishildi.
Kapitalistik  ukladning  feodalizm   ustidan  hal  qiluvchi  g ‘alabasiga 
Yevropaning ilg‘or m am lakatlarida X IX  asr boshlarida sanoat inqiloblari 
va  qator  burjua  inqiloblari  natijasida  erishildi.  Bu  ishlab  chiqarishning 
kapitalistik  usulini  tonggi,  avjiga  chiqqan  asri  edi.  K apitalizm   Yevropa­
ning  k o ‘pgina  m am lakatlarida  va  Shimoliy  A m erikada  qaror  topdi.  U 
Osiyo, Afrika,  Lotin A m erikasm ing k o ‘p m am lakatlarini yarim  m ustam ­
laka, m ustam lakalar sifatida o ‘z ta ’siri ostiga oldi.
160


Jahon sivilizatsiyalari tarixi
Kapitalistik uklad jam g ‘arish v a m ashina texnologiyalarini o ‘zlashti- 
rish  yoMida  barcha  to ‘siqlarni  bosib  o ‘tib,  tadbirkorlik va  raqobatni  ku­
chli  quvvatlariga  tayanib,  kapitalning  yuqori  harakatchanligiga  erishdi. 
Kapitalistik  uklad yangi  soha va hududlarga kirib bordi,  iqtisodiy o ‘sish- 
ning yuqori  sur'atlari ta ’minlandi. N ihoyatda rivojlangan m am lakatlarda 
turmush  darajasi  sezilarli k o ‘tarilishga olib keldi.
K apitalistik uklad o ‘z taraqqiyotini bir necha bosqich, shakl va mexa- 
nizmlami  ixcham   o ‘zgartirgan  holda  bosib  o ‘tdi.  Kapital  dastlab  savdo 
va  sudxo‘rlik  kapitali  sohasida  tu g ‘ilib  v a  k o ‘pincha  u  orqali  dastlab- 
ki  jam g ‘arish jarayoni  am alga  oshirildi.  Jam g‘arilgan  dastlabki  kapital 
ishlab  chiqarishga  keng  tadbiq  qilindi.  Bu jarayon  ishlab  chiqarishning 
iqtisodiy  shart-sharoitlarini  tubdan  o ‘zgartirdi.  Dastlab  individual  xusu­
siy  kapital  yetakchi  edi,  qaysiki,  kapital-m ulk  va kapital-funksiya yaxlit 
birlikda  bo‘lib,  m ulkdom inng  o ‘zi  faol  tadbirkor edi.  Keyin yirik  inves- 
titsiyalarga  ehtiyoj  yakka kapitalistlarning  imkoniyati  doirasidan  chiqdi. 
Aksioner  kapital  vaqti  keldi.  K apital-m ulk  v a  kapital-funksiya  bo‘lindi. 
Ishlab  chiqarishni  yollanm a  m enejer  boshqarib,  u  aksionerga  daromad 
keltira boshladi.
Keyingi bosqich m onopolistik kapitalizm  bo‘ldi. U ulkan kapitallam i 
yangi  kapital  q o ‘yiladigan  sohalarga  to ‘plab,  ularga  kengaytirilgan  tak­
ror  ishlab  ehiqarish sharoitlarini  yaratdi  va monopol  baho yordam i  bilan 
monopol  yuqori  foydani  ta ’minladi.  Q ator  yetakchi  sohalarda  qo‘shim- 
cha  qiymatni  qayta  taqsim lash  hisobidan  monopol  foyda  olish  iqtisodiy 
zaruriyat edi -  busiz yirik ilm iy-texnik va investitsiya loyihalam i  am alga 
oshirib  b o ‘lmas,  kengaytirilgan  qayta  ishlab  ehiqarish  ehtiyojlarini  qon- 
dirib  boMmas  edi.  Lekin  m onopoliyaning  salbiy  tom onlari  tez  k o ‘rindi: 
ishlab  chiqarishning  sam aradorligi  past  b o ‘lsada,  m onopoliyalar  yuqori 
foyda oldi.  M onopoliyalar ishlab ehiqarish va m ulk konsentratsiyasining 
oliy va eng so ‘nggi shakli edi. U lar o ‘zlarini tugallab, ixcham v a sam arali 
kichik  biznesga  y o ‘l  ochdi.  K ichik  va  o ‘rta  biznes  XX  asm ing  so‘nggi 
choragida qayta uyg‘ona boshladi.
Iqtisodiyotda davlat sektori  uch  sivilizatsiya davrida sezilarli  o ‘rinni 
egalladi.  O datda u m ustaqil  uklad sifatida chiqmay,  ishlab  chiqarishning 
yetakchi usuliga xizm at qildi. D avlat mulki  Sharq m am lakatlarida davlat- 
saroy  xarajatlarini  qoplash,  feodal  m unosabatlam i  qo ‘llab-qu w atlash da 
muhim  m anba b o ‘lib xizm at qildi.
161


R.  RAJABOV
Kapitalizm   davrida  davlat  sektorining  ahamiyati  pasaydi,  qaysiki, 
klassik  burjua  m unosabatlariga  davlatga  ichki  tartibni  saqlab  turuvchi 
«tungi  qorovul»  vazifasi,  hukm ron  sinfning tashqi  m anfaatlarini  am alga 
oshirish  funksiyasi  yuklandi.  Amm o  I jahon  urushi,  1929-1933-yillarda- 
gi  jahon  tushkunligi  va  kengaytirilgan  takror  ishlab  chiqarishni  ta ’min- 
lash qiyinchiliklari  davlat sektorining keskin o ‘sishi, davlat m onopolistik 
kapitalizm ining  shakllanishiga  olib  keldi.  U  davlat  hokim iyatini  takror 
ishlab chiqarish jarayonlariga aralashuvini  kuchaytirdi, erkin  bozor raqo- 
batini  chekladi va kapitalizm ning so ‘nishi  belgilaridan  biri  boMdi.
XX 
asrda  iqtisodiy  hayotning  sezilarli  voqeliklaridan  biri  sotsialis­
tik  uklad  edi.  B u  uklad  SSSR  v a  unga  ergashgan  boshqa  m am lakatlar­
da  qaror  topdi.  Sotsialistik  uklad  haqiqiy  um um xalq  xo‘jalikning  rejali 
yuritilishi  tushkunliklarsiz  o‘sishiga asoslangan  deb  kapitalistik  ukladga 
qaram a-qarshi  qo‘yildi.
Lekin  XX  asrning  so‘nggi  o ‘n  yilliklari  tarixiy  tajribasi  sotsialistik 
ukladning  m azm uni,  afzalligi  va  istiqbollariga  qarashni  o ‘zgartirdi.  U 
davlat  m onopolistik  kapitalizm ining  antagonizmi  emas,  balki  boshqacha 
ko'rinishi  edi.  D avlat  sotsialistik  m ulkchiligi  bevosita  ishlab  chiqaruv- 
chilam i  ishlab  chiqarish  vositalariga  egalik  qilish,  uning  natijalari  va 
qo ‘shim cha  m ahsulotdan  bahram and  b o ‘lishdan  mahrum  qildi.  Rejali 
boshqaruv iqtisodiy jarayonlarga zo ‘ravonlik bilan kirish, voluntarizm  va 
avantuurizm da  o ‘z  ifodasini  topdi.  B ulam ing  oqibatida  SSSRda jam oa- 
lashtirish, X itoyda «katta sakrashlar» natijasida ishlab chiqarish kuchlari- 
ning qism an yem irilishiga olib keldi.
Sotsialistik  eksperim ent  kim nidir  xatosi  yoki  yovuz  niyati  oqibati 
emas  edi.  A gar  X X   asrda  uning  o b ’yektiv  asoslari,  om m aviy  v a  intel­
lektual  q o ‘llab-quw atlash  bo‘lmasa,  u  deyarli  bir  asrga  yaqin  m avjud 
bo‘lmas  edi.  U  o ‘zining  ijobiy  rolini  ham  o ‘ynadi.  K eng tarqalgan  kom- 
m unistik  aqidalarning  b a’zilarini  xatoligini  k o ‘rsatib  qolmay,  balki  u 
tak lif qilgan  va  q o ‘llagan  qator  ijtim oiy-iqtisodiy  boshqarish  metodlari 
Yaponiya,  Shvetsiya,  Fransiya v a boshqa m am lakatlarda rahbarlik sifati­
da qabul  qilinib,  o ‘zini oqladi.

Download 7,88 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   83   84   85   86   87   88   89   90   ...   126




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish