Ravshan rajabov jahon sivilizatsiyalari tarixi

3

---

R.  RAJABOV
tushunchasini  ilk bor fanga faylasuf Adam   Fergyuson kiritdi.  U  sivilizat­
siya  atamasi  ostida  insoniyat jam iyatini  taraqqiyotida  ijtimoiy  sinflami, 
shaharlar,  yozuv  m avjud  bo‘lgan  bosqichni  k o ‘zda tutdi.  Shotland  olimi 
jahon tarixini  y o w o y ilik  -  varvarlik -   sivilizatsiya bosqichlarida b o ‘lib 
davrlashtirdi.  Bu  g ‘oya  XVIII  asr  oxiri  -   X IX   asr  boshlarida  fanda  eti- 
ro f etildi  va X IX  asr davom ida keng tarqaldi.  Fergyusonning  davrlashti- 
rishidan  am erikalik  etnograf Lyus  Morgan  o 'zining  «Qadim gi jam iyat» 
asarida (1877) v a Fridrix Engels  «Oila xususiy  m ulk v a davlatning kelib 
chiqishi»  (1884) asarini yozishda unumli foydalandila boshlandi.
Italyan faylasufi Jan Batista Viko (1668-1744) alohida xitoy sivilizat­
siyasi  m avjudligini  e ’tiro f etib,  sivilizatsiyalam ing  k o ‘pligi  g ‘oyasini  il­
gari surgan. Viko, Volter va I.G.Gerder asarlarida sivilizatsiya tushuncha­
si  yetakchi  bo‘lmadi,  ularning  asarlarida  lokal  sivilizatsiya  tushunchasi 
ham  yo ‘q edi.
«Sivilizatsiya»  va  «m adaniyat»  atamalari  tarixiy  tadqiqotlarga  nis- 
batan  yaqinda  paydo  b o ‘ldi.  Ularni  fanga  fransuz  va  ingliz  m a’rifatpar- 
varlari  kiritgan  deb  hisoblash  qabul  qilingan.  Fransuz  tarixchisi  L.Fevr 
«sivilizatsiya»  so ‘zi  ilk  bor  fransuz  m atnida  1766-yil,  ingliz  m atnida 
1773-yil,  «m adaniyat»  atamasi  1774-1793  yillar oralig‘ida  paydo  b o ‘ldi 
deb  tasdiqlaydi.  «M adaniyat»  tushunchasi  m azm uni  ham   shunga  yaqin 
edi.  U m a’rifat, m a’naviy takomillashuv, inson ruhining ozod b o ‘lishi fan 
va san’atning progress m a’nosini  bildiradi.
Vaqt  o ‘tishi  bilan  sivilizatsiyalarga  butun-butun  m am lakatlar  va 
xalqlar,  ularning  rivojlanish  darajasi  sifatida  qarash  tushunchasi  tarqala 
boshladi.  1819-yilda «Sivilizatsiya»  so ‘zi birinchi bor k o ‘plik m a’nosida 
ishlatildi.  Bu xalqlam ing taraqqiyotida sivilizatsiyaning k o ‘p xilligini tan 
olishdan  guvohlik  berdi.  F.Gizo  «Yevropada  sivilizatsiya  tarixi»  (1828- 
yil),  keyin  «Fransiyada sivilizatsiya tarixi»  (1830-yil),  P.Bokl  «Angliya- 
da sivilizatsiya tarixi»  (1857-1861 y) nomli  asarlarini  sivilizatsiya ruhida 
yozadilar.
Sivilizatsiya tushunchasini turlicha talqin qilish mum kin:  1)  Umum- 
falsafiy -  atrof-m uhit bilan alm ashuv y o ‘li bilan m ateriyaning barqarorli- 
gi va o ‘z-o‘zini rivojlantirish qobilyatini tam inlaydigan m ateriya haraka- 
tining  ijtim oiy  shakli  (kosm ik tuzilm a hajm ida  insoniyat  sivilizatsiyasi);
2) Tarixiy tafakkurda -  tarixiy jarayonning yaxlitligi  va bu jarayon davo­
mida  insoniyatning  m oddiy-texnik  va  m anaviy  yutuqlari  y ig ‘indisi  (in­
soniyat sivilizatsiyasi);  3)  Ijtimoiylikning m a’lum  bir darajasiga erishish