Microsoft Word texnik tizimlarni boshqarish fanidan

4.Tavakkallikni baholash. 
Bozor  sharoitida  korxonalarning  faoliyat  ko’rsatishlari  xo’jalik  holatlarining 
barqarorligi,  raqobatning  mavjudligi,  extiyojning  o’zgaruvchanligi  va  tuzilishining 
o’zgarib turishlari,  ishlash sharoitlarining  doimiy  o’zgarishlari,  ya’ni  korxonalarning 
tavakkalli  ishlashlari  bilan  bog’lik  bo’ladi.  Bozor  iqtisodiyotiga  o’tish  davrida 

---

 
46
korxonalar  o’z  ishlarini  uddalamok  uchun  yangi  toifadagi  rejalashtirishga  o’tishlari 
lozim.  Bozor  sharoitida  tavakkallikning  mavjudligi  mijozlar  va  tashish  xajmlarini 
yo’qotish,  extiyojini  noto’g’ri  baholash,  shartnoma  majburiyatlarini  bajarmaslik, 
extiyot  materiallarni  keragidan  ortiqcha  bunyod  etish  kabilar  o’zlariga  mos  eng 
munosib  (optimal)  reja  yechimlarini  beradigan  variantlarni  aniqlash  lozimligini 
belgilaydi.  Tavakkallikni  baholash  usulidan  «muvozanatli  ifodalash»-xo’jalik 
muhitida  amalda  hisobga  olinadigan  tavakkallik  omillarining  juda  aniq  rasmiy 
chizmasini  rejali  yechimini  tuzishda  imkoniyat  beradi.  Avtomobilь  transporti  va 
TXKda  bunday  tavakkallik  omillari  sifatida  transport  xizmatiga  bo’lgan 
extiyojlarning  tasodifiy  o’zgarib  turishlari  (beqarorligi),  raqobatlarning  mavjudligi, 
tashish  shart-sharoitlaridagi  o’zgarishlar,  mijozlar  bilan  bo’lgan  munosabatlar  va 
boshqalar  o’rin  to’tadi.  Avtomobilь  transportida  yetarli  yuqori  darajadagi 
tavakkallikni  izoxlaydigan  omil  bo’lib  uning  ish  texnologiyasi  hisoblanadi.  Xuddi 
shunday omborxona ishlari doimo ta’minlay olmaganligi uchun avtomobilь transport 
korxonalari o’zini extiyot rezervlari bilan qoplash mumkin bo’lgan beqaror extiyojini 
ta’minlashga  qurbi  yetmaydi,  bundan  tashkari  20-30  %    yuk  xajmi  yakka  xol 
talabnomalardan  iborat  bo’lib,  qaysiki  oldindan  ko’rish  mumkin  emas.  Bu  ham 
tavakkalning  oshishiga  sabab  bo’ladi.  Bundan  tashqari,  rejani  tanlashda  holis 
baholash  bilan  birga  rahbar  yana  rasmiylashtirishga  bo’ysinmaydigan,  insonga 
bog’lik  bo’lgan  (bir  tomonlama,  shaxsiy)  omillarni  ham  hisobga  oladi.  Bozordagi 
holatni,  transport  va  texnik  xizmatlarga  bo’lish  mumkin  bo’lgan  extiyoj  darajasini 
rahbar  yoki  menejment  (echim  qabul  qilayotgan  shaxs)  o’zining  tajribasi,  sezgisi 
(farqi,  farosati),  o’tgan  davr  vaziyatlarini  tahili  bo’yicha  turlicha  baholaydi.  Bunday 
baholashlar,  shaxsiy  (sub’ektiv)  baholash  hisoblanadi  va  rejani  tanlashga  ta’sir 
ko’rsatadi.  Avtomobilь  transporti  va  aholi  transportlariga  TXK  korxonalari 
faoliyatida  tavakkallik  omillarini  tahil  qilish  va  baholash  hamda  rejali  yechim  qabul 
qilish  uchun  xozirgi  vaqtda  rejali  yechim  qabul  qilish  texnologiyasining  uslubiy 
asoslari  ishlab  chiqilgan.  Ushbu  ishlanmaga  rahbar  yoki  menejment  mo’ljallashi 
mumkin  bo’lgan  holis  tavakkallik  omillari,  rahbarning  shaxsiy  afzalligi  va  ma’lum 
maqsadlari  majmuasining  mavjudligi  hisobga  olingan.  Tavakkallik  o’lchash  va 

---

 
47
baholash  masalalari  ba’zi  bir  boshlangich  ifodalarga  e’tibor  berishni  talab  qiladi. 
Masalan:  tavakkallik  vaziyati  nima?  Tavakkallikning  o’zi  nima?  Bu  savollarga 
qisqacha bunday javob o’rinli bo’lishi mumkin. Tavakkallik vaziyati deganda u yoki 
bu  xodisa  yechimining  miqdor  jihatdan  bajarilishi    extimol  darajasini  aniqlash 
imkoniyati tushiniladi. Miqdor ulchami, bu tavakkallik darajasini aniqlashda hisobga 
olinadigan  extimollik  qiymatidir.  Tavakkallik  deganda  qabul  qilingan  rejali 
yechimlarni  bajarmaslik  extimoli  tushuniladi,  qachonki  bu  yechimlarning  xaqikiy 
bajarilishi  tasodifiy  kattalik  bo’lib  mavjud  xo’jalik  muhiti  sharoitida  noaniqlik 
omillari  ta’siriga  bog’lik  bo’lsa.  Bashorat  qilish  va  tavakkallik  xavfini  oldini  olish 
uchun  biznes-reja  foydalaniladi.  Biznes-reja  bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  korxonalar 
faoliyatini  boshqarish  vositasi  (mexanizmi)    bo’lib  xizmat  qiladi,  shuning  uchun 
sungi  yoritiladigan  izlanish  materillari  biznes-reja  va  bozorning  muvofiklashtirish 
muammolarini  yechishga  qaratilgan.  Bundan  maqsad  transport  xizmati  bozoridagi 
o’zgarishlarni  keltiradigan  tavakkalligi  va  avtomobilь  transportida  amaldagi  xo’jalik 
mexanizmi  bilan  bog’lik  tavakkallik  elementlarini  hisobga  oluvchi  eng  kulay 
yechimlar  ishlab  topishdan  iborat  bo’ladi.  SHunday  unsurlardan,  xususan  jarima 
sanktsiyalarining  turli  tizimlari:  shartnoma  majburyatlarini    buzish,  xom  ashyo  
zaxiralarini  me’yoridan  oshirib  saqlash,  ishlab  chiqarish  jamgarmalarini  xizmat 
muddatidan  ziyod  foydalanishlar  hisoblanadi.  Xozirgi  kunda  yuk  tashuvchi 
avtomobilь  transporti  korxonalarida  xavfli  yuklarni  tashishda,  yo’llar  kurilishida 
tavakkalli  baholash  uslublari  mavjud.  Reja  yechimlari  qabul  etishdagi  tavakkallikni 
hisobga olish va baholash quyidagi chora-tadbirlar evaziga erishilishi mumkin. 
1).  Korxonalarning  xo’jalik  faoliyatlaridagi  tavakkallikning  chora  -tadbirlari 
toifalarini ishlab chiqish bilan; 
2).  Korxonaning  iqtisodiy  va  ijtimoiy  faoliyatini  rejalashtirish  texnologiyasi 
(ma’lum  uslublar  bilan  rejalashtirishni  amalga  oshirish  jarayonlarining  majmui)da 
tavakkallik bilan chora-tadbirlarni hisobga olish yo’li bilan;  
3).  O’zgarib  turgan  xo’jalik  sharoitida  tavakkalli  suxbat  tarzida  (dialog 
tizimida)  olib  boriladigan  andoza  tayyorlash  tavakkallikning  xususiyati  va 

---

 
48
istalayotgan darajasiga qabul etilgan yechimini shaxslarga beriladigan reja andozasini 
ishlab chiqish bilan; 
4).  Yuklarni  tashish  xajmi,  asosiy  mablaglarni  yoshiga  karab  aniqlash 
kabilarda  tavakkallik  omillari  hisobiga  oluvchi  rejalashtirish  uslublarini  ishlab 
chiqish bilan; 
5).  Reja  yechimlarini  qabul  etishda  eng  optimal  tavakkallik  darajasini 
baholash uslublarini ishlab chiqish bilan. 
Korxona  faoliyatining  tavakkallik  omillarini  hisobga  olgan  rejalashtirish 
texnologiyasi  (ayniksa  bozor  munosabati  sharoitida)  dolzarb  ilmiy  muammo 
hisoblanadi,  uning  amaliy  ahamiyati  transport  barcha  mutaxasislarning  manfaatiga 
dahildordir.