XVI BOB. ANTROPOGEN O`ZGARGAN TABIIY MUHITNI HUQUQIY
MUHOFAZA QILISH.
1
§
. Antropogen o`zgargan tabiiy muhitni huquqiy muhofaza qilish
tushunchasi, asosiy turlari va xususiyatlari.
Ko`pgina yuridik adabiyotlarda mutaxassislar ekologiya huquqining
obyektini - tabiiy obyektlar, tabiiy resurslar va tabiiy komplekslarga
1
yoki
integrallashgan, differensiatsiyalashgan (tabaqalashgan) va alohida muhofaza
qilinadigan
2
hamda xalq xo`jaligi bo`yicha tarmoqlashgan obyektlarga ajratadilar.
Lekin ushbu mualliflarning o`zlari ekologiya huquqining obyekti bo`lishi uchun
atrof tabiiy muhit elementi avvalam bor tabiiy kelib chiqqan, ekologik tizimning
tarkibiga kirgan, insonlarning iqtisodiy, ekologik, madaniy, ijtimoiy, siyosiy
talablarini qondira va yashash muhitini sifatini ta'minlab bera oladigan bo`lishi
kerak deb to`g`ri ta'rif berganlar. Yana ularning bir jihati - bu obyektlar amaldagi
qonunlar bilan tartibga solina oladigan bo`lishi kerak
3
. Ekologiya huquqi
obyektlariga nisbatan berilgan bunday yuridik ta'rif bizni ham qoniqtiradi va bu
tushunchadan kelib chiqqan holda tabiatni muhofaza qilish va ularni huquqiy
boshqarish tizimini xalq xo`jaligi sohalari bo`yicha ishlab chiqish tabiat
qonuniyatlariga, ya'ni ekologik tizimlarning "komplekslilik" xususiyatiga mos
tushmay qoladi. Undan tashqari, sanoat, transport, energetika va boshqa xalq
xo`jaligi tarmoqlari ekologik qonunlar obyekti emas, balki ekologik nazorat va
ekspertiza obyekti bo`lib qolishi mumkin. Shuning uchun ham ekologik qonunlar,
an'anaga ko`ra, aniq bir ekologiya huquqining obyektlari yoki ularning
komplekslari bo`yicha ishlab chiqiladi va jamiyatdagi ekologik munosabatlar ana
shu obyektlar bo`yicha tartibga solinadi.
Yuqorida ta'riflanib berilgan tabiat va jamiyat qonuniyatlarini inobatga olib
biz ekologiya huquqining alohida tartibga solinishi kerak bo`lgan obyektlaridan
biri qilib antropogen o`zgargan tabiiy muhitlarni olamiz.
Antropogen (grekchada anthropos -kishi) o`zgargan tabiiy muhit -
kishilarning xo`jalik faoliyati jarayonida ma'lum bir hudud yoki tegralarda tubdan
o`zgargan atrof tabiiy muhit holati. Bu hudud yoki tegralarni keltirib chiqaruvchi
omillar majmuasiga qarab - shahar, sanoat va agrar (qishloq xo`jaligi) tegralariga
ajratib olsak bo`ladi. Bu hudud va tegralarda tabiat elementlari (yer, suv, atmosfera
havosi...)ning son va sifat ko`rsatgichlari, morfologik (tashqi) va morfometrik
(o`lchamli) belgilari o`ziga xos tarzda namoyon bo`ladi.
Masalan, atmosfera havosi atropogen o`zgargan tabiiy hududlarda boshqa
kam ta'sirlangan atrof tabiiy muhitga nisbatan 10-15 barobar ko`proq ifloslangan
bo`ladi. Sanoat tegralarida havo tarkibida zaharli is gazi (SO)ning ko`payishi
asosan metallurgiya (30-40%) va ximiya sanoati (15-20%), transport (10-15%)
ta'sirida yuzaga kelsa, shaharlarda esa is gazi asosan transport (60-80%), og`ir
sanoat (15-20%), ximiya sanoati (5-10%) ta'sirida yuzaga keladi. Agrar tegralarda
1 Yerofeyev B.V. Ekologicheskoye pravo Rossii. -M.: Yurist', 1996. -624 s.
2 Petrov V.V. Ekologicheskoye pravo Rossii. -M.: Izd. BEK, 1997. - 557 s.
3 Nigmatov A.N. Ekologiya xukuki. -T.:
Iktisod va xukuk dunyosi, 1999, -148 bet.
tuproqlarning morfologik (ko`zga tashlanadigan tashqi) ko`rinishi 1-1,5 metr
chuqurlikgacha tubdan o`zgargan va yangi tur hosil qilgan bo`ladi. Ularda tuproq
ifloslanishi pestitsid, gerbitsid, azot, fosfor, turli tuzlar; shaharlarda - maishiy ahlat;
sanoat tegralarida - sanoat chiqindilari hisobiga amalga oshadi. Sanoat tegralari
toifasiga kiruvchi atom elektrostansiyalari atrofidagi suv, tuproq va atmosfera
havosida radioaktiv elementlar miqdori shaharlarga nisbatan bir necha o`n barobar
ko`p bo`ladi, lekin is gazining miqdori elektrostansiya atrofida agrar tegralarga
tenglashgan, shaharlarga nisbatan esa bir necha o`nlab barobar kam bo`ladi.
Yuqoridagi misollardan kelib chiqadiki turli xil antropogen o`zgargan
muhitlarda ekologik holat o`ziga xos bo`lgani uchun ham ulardagi ekologik
munosabatlarni huquqiy tartibga solish turlicha bo`lishni talab etadi. Tabiatni
muhofaza qilish va tabiiy resurslardan foydalanish me'yorlari har bir antropogen
hudud bo`yicha alohida shakllanishi va xo`jalik yuritishning ekologik talablari
differensial tarzda amalga oshirishni taqazo qiladi. Har bir antropogen o`zgargan
tabiiy muhit holati va unga ijobiy yoki salbiy ta'sir ko`rsatuvchi omillarga nisbatan
huquqiy me'yorlar yoki standartlar turlicha bo`lishi kerak. Chunki, shaharlarda is
gazining miqdori atmosfera havosida yuqori darajada bo`lgani uchun ham
avtomobillardan chiqayotgan tutun tarkibida SOning ruhsat etilgan miqdori 1,5%
emas, balki undan ham kamroq bo`lishi, cho`l yoki tog`li mintaqalarda esa SO -
2,0 % gacha ruhsat talab qiladi. Ekologik nobop shaharlarda avtomashinalardan
chiqayotgan tutunni nafaqat SO ko`rsatgichi bo`yicha, balki SN va NO
ko`rsatgichlari bo`yicha ham olish xalqaro ekologik talablar doirasida bo`lur edi.
Shaharlarning katta-kichikligi, ifloslanganlik darajasi, iqlim sharoitlariga
qarab kishi boshiga to`g`ri keladigan yashil maydon yuzasi, shaharlarsozlikning
ekologik talablariga binoan 5-10 m
2
dan to 25-30 m
2
gacha oshirish - issiq iqlimli
O`zbekiston sharoitida insonlarni toza atrof muhitda yashash huquqini ta'minlab
beradi. 1998-1999 yillar Toshkent shahri Yunusobod tumani hokimiyatining yashil
maydonlarni shahar ko`rkiga moslash bo`yicha chiqargan qarori va amaliy
tadbirlari bunday ekologik talablarga zid deb o`ylaymiz.
Do'stlaringiz bilan baham: 
