Узбекистон республикаси кишлок ва сув хужалиги вазирлиги

Yer  hisobining  turlari.
  Yer  hisobi  ishlari  o‘z  vazifasiga,  mazmuniga  va 
o‘tkazish  xususiyatiga  qarab  davlat  yer  kadastri  kabi  asosiy  birlamchi  va  joriy 
(kundalik) turlarga bo‘linadi. Bu hisob turlari o‘zaro bog‘liqdir hamda yagona yer 
hisobi jarayonining ma’lum bosqichlarini o‘zlarida namoyon qiladi. 
Asosiy yer hisobining vazifalariga quyidagilar kiradi: 
-  hisob  qilinadigan  hudud  uchun  barcha  mavjud  plan-xarita  materiallarini  olish, 
bir tizimga keltirish va tahlil qilish; 
-  zarur  bo‘lgan  birlamchi  ma’lumotlar  va  plan-xarita  materiallarini  olish 
maqsadida tasvirga olish hamda kuzatuv bo‘yicha dala qidiruv ishlarini o‘tkazish; 
-  hisob  qilinadigan  barcha  yerlar  o‘lchamlarini,  sifat  holatini,  taqsimlanish  va 
foydalanish xolatini aniqlash; 
-  maxsus  yer  hisobi  xaritalarini  tayyorlash  va  matn  xujjatlariga  birlamchi 
yozuvlarni kiritish; 
-  yer  fondi  tarkibini  yer  toifalari,  yerdan  foydalanuvchilar,  mulkdorlar  va  yer 
turlari  bo‘yicha  aniqlash,  yerlarni  ma’muriy  birliklar  (tuman,  shahar,  viloyat, 
respublika) bo‘yicha sifat jihatidan tavsiflash. 
Asosiy  yer  hisobini  o‘tkazish  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  ishlar  miq’yosini 
umumiy  holatda  baholash  uchun  misol  tariqasida  quyidagi  ma’lumotlarga 
murojaat  qilamiz:  Respublikamiz  yagona  yer  fondi  (44410,3  ming  ga) 
Qorakalpog‘iston  Respublikasi,12  viloyat,  165  ma’muriy  tuman,  40  dan  ortiq 
respublika  va  viloyat  ahamiyatidagi  shaharlar  bo‘yicha  hisobga  olinadi  va 
tavsiflanadi.  Yerdan  foydalanuvchilar  soni  hozirgi  kunga  kelib  5  mlndan,  jum-
ladan,  qishloq  xo‘jalik  korxonalari  60  mingdan  oshadi.  Qishloq  xo‘jalik  yerlari 
hisobida,  tuproqlarning  mexanik  tarkibi  bo‘yicha  to‘liq  tavsif  beriladi,  barcha 
qishloq xo‘jalik yerlarini baholash ishlari amalga oshiriladi. 
Asosiy  yer  hisobi-maydonlarini  tasvirga  olish  va  kuzatuv,  plan-xaritalar 
tuzish,  maydonlarning  yuzalarini  hisoblash  bilan  bog‘liq.  Hisob  qilinayotgan 
yerlarning  miqdori  va  sifati  to‘g‘risida  to‘liq  ma’lumotlar  olish  yuqori  malakali 

---

 
53 
mutaxassislar  tomonidan  o‘tkaziladi.  U  quyidagi  ish  bosqichlarini  o‘z  ichiga 
oladi:tayyorgarlik, dala qidiruv, hisob natijalarini rasmiylashtirish. 
Tayyorgarlik  ishlari  jarayonida  hisob  qilinadigan  hududdagi  barcha 
yerlarning  miqdori  va  sifati  to‘g‘risidagi  ma’lumotlarni  o‘z  ichiga  oladigan 
barcha  mavjud  materiallar  va  xujjatlar  to‘planadi.To‘plangan  materialllar  o‘z 
mohiyatiga qarab guruhlanadi, yer hisobi uchun yaroqliligi nuqtai nazardan tahlil 
qilinadi  va  baholanadi.  Plan-xarita  materiallari  va  ichki  xo‘jalik  yer  tuzish  lo-
yihalarining  ma’lumotlari,  yer  uchastkalariga  bo‘lgan  xuquqlarni  ruyxatga  olish 
xujjatlari  to‘planadi  va  o‘rganiladi.  Shundan  so‘ng  olingan  materiallar  va 
ma’lumotlarning  sifati  va  aniqligiga  qarab  hisob  uchun  ulardan  foydalanish 
imkoniyatlari  to‘g‘risidagi  masala  hal  qilinadi.  Agarda  to‘plangan  materialllar 
eskirgan  bo‘lsa,  ular  joydagi  mavjud  holatni  to‘la  yoritilmasa,  bunday  holatda 
plan-xaritalarni  tahrir  qilish  yoki  yangidan  tasvirga  olish  va  kuzatuv  bo‘yicha 
ishlar belgilanadi, ya’ni, yangi bosqich ishlariga dastur tuziladi. 
Dala-qidiruv  ishlari  asosan  joydagi  zaruriy  yer  hisobi  ma’lumotlarini 
belgilash  bo‘yicha  maxsus  ishlarni  o‘z  ichiga  oladi.  Bularga  asosan:  tasvirga 
olish, kuzatuv, mavjud plan-xarita materiallarini tahrir qilish kiradi. 
Dala  ishlari  o‘z  nihoyasiga  yetkazilgandan  so‘ng  maxsus  tadbirlar:  tuproq 
tahlili;  yer  hisobi  ma’lumotlarini  rasmiylashtirish,  maydonlarni  o‘lchash  va  yer 
uchastkalarini  geodezik  tarmoqlarga  bog‘lash;  maxsus  hisob-reja  xujjatlarini 
tuzish ishlari amalga oshiriladi. Shunday tarzda olingan ma’lumotlar belgilangan 
tartibda  ko‘rib  chiqiladi  va  tasdiqlanadi.  Shundan  so‘nggina  ular  birlamchi 
ma’lumotlar sifatida qabul qilinadi va matn xujjatlariga to‘liq yoziladi. 
Asosiy  (birlamchi)  hisobni  o‘tkazish  paytida  aniqlangan  va  qayd  qilingan 
ma’lumotlar  vaqt  o‘tishi  bilan  haqiqiy  holatga  mos  kelmay  qolishi  mumkin. 
Bunday  holatda  yer  maydonlaridan  xo‘jalik  faoliyati  jarayonida  foydalanish 
natijasida  ular  tarkibida  va  taqsimlanishida  ma’lum  o‘zgarishlar  sodir  bo‘ladi. 
Masalan,  so‘nggi  o‘n  yillikda  davlat  va  jamoat  maqsadlari  uchun  o‘n  minglab 
gektar  yer  qishloq  xo‘jalik  maydonlaridan  ajratilgan.  Yer  maydonlarida  turli  xil 
agrotexnik va meliorativ tadbirlarning muvaffaqiyatli olib borilishi natijasida yer 
turlarining  sifat  holati  o‘zgaradi.  Xatto  tomorqa  yer  uchastkalari  ham  katta 
aniqlikda  hisob  ishlarini  o‘tkazilishi  talab  qilinadi.  Yer  kadastri  xujjatlariga 
tushirilgan  boshlang‘ich  ma’lumotlar  vaqt  o‘tgan  sayin  eskiradi,  shuning  uchun 
ularni  tizimli  tarzda  yangilab  turish  zarur  bo‘ladi.  Bu  ishlar  joriy  yer  hisobi 
sifatida amalga oshiriladi. 
Joriy  hisobning  vazifasiga  quyidagilar  kiradi:  birinchidan,  yerlarning 
miqdori,  sifati  va  taqsimlanishida  yuz  beradigan  o‘zgarishlar  to‘g‘risidagi 
ma’lumotlarni  aniqlash  va  yer  hisobi  xujjatlarida  qayd  qilish;  ikkinchidan, 
birlamchi  hisobda  yo‘l  qo‘yilgan  xato  va  kamchiliklarni  aniqlash  hamda  yer 
hisobi xujjatlariga aniqliklar kiritishdir. 
Xujjatlarda  faqatgina  qonuniy  o‘zgarishlar  qayd  qilinadi.  Shuning  uchun 
hisobda  faqatgina  haqiqiy  yuz  bergan  o‘zgarishlarni  aniqlash  bilan  cheklanib 
qolmasdan,  shu  bilan  birga  ushbu  o‘zgarishlarning  qonuniyligini  ham  aniqlash 
zarur.  Joriy  hisob  ishlari  mazmunining  farqi  shundan  iboratki,  uni  o‘tkazishda 

---

 
54 
asosiy  hisob  materiallaridan  foydalaniladi  va  faqatgina  yerning  holati  hamda 
foydalanishdagi  o‘zgarishlargina  qayd  qilinadi.  Bunda  joyni  qaytadan  tasvirga 
olish  ishlari  bajarilmaydi  va  plan-xarita  materiallari  tayyorlanmaydi.  Shunday 
qilib, joriy hisob asosiy hisobdan ish hajmi va mazmuni bo‘yicha farq qiladi. O‘z 
xarakteri bo‘yicha yuz beradigan o‘zgarishlar quyidagi turlarda bo‘lishi mumkin: 
yer  turlarining,  jumladan  qishloq  xo‘jalik  yer  turlarining  transformatsiyasi  (bir 
turdan ikkinchisiga o‘tishi) natijasida yer turlarining maydonlarida; tuproqlarning 
sifat  xolatlarida;  yer  uchastkasini  ajratib  olish  va  berish  natijasida  yerdan 
foydalanuvchilarning  alohida  toifalarining  yer  maydonlarida;  asosiy  yer  toifalari 
maydonlarida; ma’muriy birliklar xududining maydonlarida. 
Asosiy  va  joriy  yer  hisoblari o‘rtasida  uzviy  bog‘liqlik  mavjud.  Birinchisi 
ikkinchisini  o‘tkazishga  zamin  yaratadi,  uning  ta’sir  doirasini  aniqlaydi; 
ikkinchisi esa birinchisining ma’lumotlarini talab darajasida ushlab turadi. Asosiy 
va joriy yer hisobida miqdor ko‘rsatkichlar bilan bir qatorda sifat ko‘rsatkichlari 
ham yoritiladi. 
Yer  hisobini  to‘g‘ri  yo‘lga  qo‘yishda  joyni  tasvirga  olish  katta  ahamiyat 
kasb  etadi.  Faqatgina  tasvirga  olish  va  shu  asosda  olingan  xaritalardan 
foydalanish  mamlakat  yagona  yer  fondini  mumkin  qadar  to‘g‘ri  hisob  qilishga 
imkon  beradi.  Tasvirga  olish  materiallari  yerdan  foydalanuvchilar  maydonlari, 
yer  turlarining  tarkibi  to‘g‘risidagi  aniq  va  ishonchli  ma’lumotlarni  olish  imko-
nini  beradi.  Bu  olingan  ma’lumotlar  yerlarning  sifatini  hisob  qilish  uchun  ham 
zarurdir. 
Tasvirga olish asosan yer ustida, aerofototasvirga hamda fazodagi tasvirga 
olishga bo‘linadi. Hozirga paytda aerofototasvirga olish yerlarni davlat hisobidan 
tasvirga  olishning  asosiy  turi  bo‘lib  qolmokda.  U  mamlakat  yagona  yer  fondini, 
jumladan  har  bir  yerdan  foydalanuvchilar  yer  maydonlarining  holati  va 
foydalanish darajasi, o‘lchamlari, relefi to‘g‘risidagi tez va nisbatan kam xarajatli 
zaruriy  ma’lumotlar  olishga  imkon  beradi.  Uning  ma’lumotlari  hamda  yerdan 
foydalanishni  hisobga  olish  uchun  zarur  bo‘lgan  joyning  elementlari  yer  ustida 
tasvirga  olishga  nisbatan  ko‘proq  va  aniqroq  yoritiladi.  Masalan,  aerofototasvir 
materiallarida  yer  turlarining  faqatgina  konturlarigina  emas,  balki  ekin 
maydonlarining  chegaralari,  suv  va  shamol  eroziyalarining  rivojlanish  darajalari 
va boshqalar ham qayd qilinadi. Aerofototasvir yordamida tayyorlangan xaritalar 
uncha  katta  bo‘lmagan  yer  uchastkalariga  ega  bo‘lgan  tomorqa  yerlarini  hisob 
qilishda  juda  qimmatlidir.  Ushbu  materiallar  asosida  yer  hisobini  bugungi  davr 
talabi darajasida ushlab turish mumkin.  
Keyingi yillarda yer hisobiga fazodan tasvirga olish materiallari ham kirib 
kelmoqdaki,  bu  yakin  istiqbolda  muhim  xo‘jalik  ahamiyatiga  ega  bo‘lgan 
tadbirlardan biriga aylanishi shak-shubhasizdir. Negaki, fazodan yer maydonlari-
ning  ustki  qisminigina  tasvirga  olibgina  qolmasdan  ostki  qatlamlari  to‘g‘risida 
ham  ishonchli  ma’lumotlar  olish  mumkin.  Bulardan  tashqari  yer  hisobida  yaqin 
kelajakda elektron xaritalardan foydalanish xam ko‘zda tutiladi. 
Hisob ma’lumotlarini olishning juda muhim usullaridan biri-bu kuzatuvdir. 
Davlat  yer  hisobida  o‘tkaziladigan  kuzatuv  ishlarining  vazifasiga  asosan  yer 

---

 
55 
turlarining haqiqiy holatini va foydalanishini aniqlash, shuningdek, ularni qishloq 
xo‘jaligi  ishlab  chiqarishida  mumkin  qadar  tezkor  foydalanish  imkoniyatlarini 
aniqlash  kiradi.  Yer  kadastri  maqsadlari  uchun  o‘tkaziladigan  kuzatuvlar  asosan 
ikki  turga  bo‘linadi:  maxsus  va  agroxo‘jalik.  Maxsus  kuzatuvlarga  tuprok, 
geobotanik va meliorativ kuzatuvlar kiradi. Agroxujalik kuzatuvda asosan har bir 
kontur  va  yer  turining  joydagi  tashqi  belgilari  va  holati  bo‘yicha  uning  sifati 
hamda yerdan istiqboldagi oqilona foydalanish yo‘llari aniqlanadi. 
Yer  maydonlarining  tezkor  hisobi,  jumladan  sug‘oriladigan  yerlarni 
yo‘qlama qilish yer hisobining tarkibiy qismi sifatida qabul qilingan. 
Yerlarni  yo‘qlama  qilish  bir  vaqtning  ichida  o‘tkaziladigan  tadbir  bo‘lib, 
unda har qaysi xo‘jalik bo‘yicha quyidagilar amalga oshiriladi: 
-qishloq  xo‘jalik  yer  turlarining  maydoni  to‘g‘risida  aniq  ma’lumotlar  olish  va 
ularni plan-xarita asosida ko‘rsatish; 
-tuproq  kuzatuv  xujjatlari  asosida  qishloq  xo‘jalik  yer  turlarining  sifatiga  tavsif 
berish; 
-yer  ustini  tekislash,  kollektor-zovur  va  sug‘orish  tarmoqlarini  qurish  hamda 
rekonstruksiya qilish uchun zarur bo‘lgan maydonlarni aniqlash. 
Yerlarni  yo‘qlama  qilish  ishlari  natijalarini  umumlashtirish  va  tasdiqlash 
maqsadida viloyat hokimiyati topshirigiga binoan tuman va viloyat hokimiyatlari 
qoshida  maxsus  xay’atlar  tashkil  qilinadi.  Viloyat  bo‘yicha  tuziladigan  hay’at 
tarkibiga quyidagilar kiradi: 
- qishloq va suv xo‘jaligi boshqarmasining boshlig‘i (hay’at raisi); 
- suv tarmoqlarini ekspluatatsiya qilish boshqarmasining boshlig‘i; 
- hokimiyat qoshidagi yer resurslarini hududiy boshqarmasini boshlig‘i; 
- fermer va dehqon xo‘jaliklari uyushmasi raisi; 
- statistika boshqarmasining boshlig‘i; 
-"O‘zdaverloyiha"  institutining  viloyat  bo‘linmasining  direktori  yoki  bo‘lim 
boshliqlari. 
Tumanda tuziladigan hay’at tarkibiga quyidagilar kiritiladi: 
- tuman qishloq va suv xo‘jaligi boshqarmasining boshlig‘i (hay’at raisi) 
- tuman sug‘orish tarmoqlaridan foydalanish bo‘limining boshlig‘i; 
- tuman hokimiyatidagi yer tuzish xizmatining boshlig‘i; 
-"O‘zdaverloyiha" institutining viloyat bo‘linmasining yetuk mutaxassisi. 
Yerlarni  yo‘qlama  qilish  "O‘zdaverloyiha"  institutining  yer  tuzuvchi 
mutaxassisi  tomonidan  xo‘jalik  yer-tuzuvchi  injeneri,  gidrotexnigi,  xo‘jalik 
rahbarlari va boshqa mutaxassislar bilan birgalikda bajariladi. 
Yerlarni  yo‘qlama  qilish  asosan1:10000  masshtabdagi  plan-xaritalar 
asosida  amalga  oshiriladi.  Ayrim  maydonlar  uchun  plan-xaritalar  bo‘lmasa,  ular 
yangidan tayyorlangan holda amalga oshiriladi. 
Sug‘oriladigan  yerlarni  yo‘qlama  qilish  ishlari  quyidagi  bosqichlarda 
bajariladi: 
-tayyorgarlik va tashkiliy ishlar; 
-dala ishlari; 
-maydonlarni aniqlash va qaydnomalarni tuzish; 

---

 
56 
-rasmiylashtirish va xujjatlarni ko‘paytirish; 
-yo‘qlama qilish ishlarini ko‘rib chiqish. 
Tayyorgarlik  va  tashkiliy  ishlar  davrida  har  bir  xo‘jalik  bo‘yicha  yerdan 
foydalanish plani, yer balansi va boshqa yer tuzish xujjatlari tanlab olinadi. Dala 
ishlari  davomida  sug‘oriladigan  maydonlarni  to‘g‘riligi  aniqlanadi  va  barcha 
o‘zgarishlar  planga  tushiriladi.  Sug‘oriladigan  yerlarni  yo‘qlama  qilish 
qaydnomasi shu yerlarning har bir xo‘jalik bo‘yicha tuzilishiga asosan yer turlari 
konturlariga  ko‘ra  maydonni  hisoblash  orqali  olinadi.  Agar  oldin  xisoblab 
chiqilgan  maydon  o‘zgarmagan  bo‘lsa,  uning  qaydnomasidan  foydalanib 
yo‘qlama qilish shakllari to‘lg‘aziladi. Agar xo‘jalik maydonining bir qismi yoki 
ayrim  bo‘lagida  tegishli  o‘zgarishlar  bo‘lgan  bo‘lsa,  bu  o‘zgarishlar  yo‘qlama 
qilish shakllarini to‘lg‘azishda ko‘rsatib o‘tiladi. 
Sug‘oriladigan yerlarni yo‘qlama qilish natijalari har bir xo‘jalik bo‘yicha 
3 nusxada dalolatnoma tuzish orqali rasmiylashtiriladi. Dalolatnoma hay’at raisi, 
a’zolari,  xo‘jalik  rahbari  va  bosh  agronomi  tomonidan  imzolanadi.  Yo‘qlama 
qilish  yakuni  tuman  buyicha  tuman  hokimiyati  va  viloyat  hokimiyati  tomonidan 
ko‘rib chiqilib maxsus qaror bilan tasdiqlanadi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
57 
 
 
 
 
__________________________ 
 
 
 
 
 
1-shakl 
    (vazirlik, qo‘mita, idora) 
___________________ viloyati 
___________________ tumanidagi 
___________________ xo‘jalik nomi va uning ixtisosligi