38
Klavdiy Ptolomey atlasidagi kartalarda O‘rta Osiyodagi davlatlar - So‘g‘diyona va
boshqalarning chegaralari berilgan va shu hududda yashovchi 12 ta qabila
yashagan maydonlarning chegaralari ko‘rsatilgan.
Unga qadar ―Geografiya‖ nomli dastlabki asar yunon geografi, kartografi,
astronomi va matematigi Eratosfen tomonidan yozilgan.
Eratosfenning dunyo kartografiyasi rivojiga qo‘shgan xissasi juda katta
bo‘lib, uni rahbarligida yer yuzasidagi joylarning o‘rinlarini, kenglik va uzoqliklar
orqali aniqlash va gradus o‘lchash yo‘li bilan aniq o‘lchash usullari ishlab
chiqilgan. Eratosfen yer yuzidagi 1
0
yoy uzunligini aniqlash uchun oddiy usuldan
foydalangan. Masalan, u 22 iyunda Misrdagi ikkita shahar, ya‘ni Iskandariya bilan
Asuan (ilgargi Siena) shaharlarda quyosh zenitda bo‘ladigan vaqtda yarim doiraviy
skafis yasab (kosaga o‘xshagan) uni 180 bo‘lakka bo‘lgan, o‘rtasiga tik tayoqcha
o‘rnatgan. Bir vaqtning o‘zida 2 shaharlarning tush paytida (soat 12 larda) tik
o‘rnatilgan tayoqchalardan tushgan soyalar ko‘rsatkichlarning farqi 7
0
12
‘
ga teng
bo‘lgan, bu esa yer aylanasining 1/50 qismini tashkil qilishini aniqlab bergan. Yer
aylanasining uzunligi o‘sha vaqtda (250 000 stadiy - 1 misr stadiy uzunligi 158
metr) 39375 kilometr ekanligi (hozirgi o‘lchami 40 008 kilometr), yer radiusining
uzunligi 6287 kilometr. 1
0
yoyning uzunligi taxminan 110 kilometr ekanligi
aniqlangan. Hozirgi aniq ma‘lumotlarga qaraganda Iskandariya shahrining kengligi
31
0
11,7
‘
Asvon (Siena) ning kengligi 24
0
5,1‘ ga teng bo‘lib, farqi 7
0
6,7‘. Demak,
o‘sha davrda aniqlangan 1
0
yoy uzunligi hozirgiga nisbatan farqi juda kam bo‘lgan.
Eratosfenning ―Geografiya‖ nomli 3 qismdan iborat kitobida o‘sha davr
uchun juda zarur bo‘lgan geografik va kartografik ma‘lumotlar berilgan. Lekin
uning kitobi saqlanmagan. Uning kitoblari to‘g‘risidagi ma‘lumot mashhur olim
Strabon tomonidan yozib qoldirilgan. Birinchi kitobida qadimgi davrdan o‘sha
vaqtgacha ma‘lum bo‘lgan joylarning geografik tasvirlari berilgan. Anaksimandr
va Gekateylar tomonidan tuzilgan dastlabki geografik karta to‘g‘risida ma‘lumot
keltirilgan. Ikkinchi kitobida yerning sharsimonligi va uni o‘lchash usullari
to‘g‘risida, uchinchi kitobida o‘sha davrda ma‘lum bo‘lgan hududlarning kartalari
va ularni geografik tasviri bayon etilgan ekan.
Do'stlaringiz bilan baham: