‘z b e k is t n r espu blik asi o L iy va ‘rta m axsus ta’ L i m vazirlig I

Ijtimoiy tarbiya va uning bosqichlari. 
Insoniyatning yashash  uchun 
kurashish  va  turli  tabiiy  ofatlardan  himoyalanish  yo‘lida  olib  borgan 
harakatlari tarbiya g'oyalarining shakllanishiga asos bo'lib xizmat  qilgan.
Ibtidoiv  iamoa  tuzum ida  odamlarning  guruh-guruh  boMib  hayot 
kechirishi  sababli  bolalarga  tirikchilik  o ‘tkazish  yo‘lidagi  faoliyat 
(o ‘simlik  mevalari,  ildizlarini terish,  hayvonlarni  ovlash)ni tashkil  etish 
borasidagi tajribalarni o ‘rgatish guruh a ’zolari tomonidan birdek amalga 
oshirilgan.  Bilimlar,  aksariyat  hollarda,  mehnat  va  o ‘yin jarayonlarida 
o ‘zlashtirilgan.  Mehnat  faoliyatini  tashkil  etish  jinsiy  xarakterga  ega 
b o ‘lganligi  bois  o ‘g ‘il  va  qiz  bolalarni  tarbiyalashda  o ‘ziga  xos jihatlar 
k o ‘zga tashlangan.
Oila,  xususiy  mulk  va  davlatning  paydo  bo ‘lishi  ijtimoiy  tarbiya 
mazmunida ham tub o‘zgarishlarning sodir etilishi, quldorlarning paydo 
b o ‘lishiga  olib  keldi.  Aynan  mana  shu  davrdan  tarbiya  jamiyatning 
ijtimoiy  talab  va  ehtiyojlari  asosida  yo‘lga  qo ‘yila  boshladi.  Erkin 
fuqarolarni  tarbiyaning  maqsadi,  vazifalari,  mazmuni  va  vositalari 
borasidagi  fikrlar  Demokratik,  Platon  va  Aristotellarning  asarlarida 
muhim  o ‘rin  egallagan.  Mutafakkirlarning  asarlarida  ushbu  fikrlar 
mustaqil  pedagogik  nazariya sifatida  emas, balki falsafiy qarashlar yoki 
jamiyatni  tashkil  etish  loyihasining  muhim  komponenti  tarzida  bayon 
etilgan.  Ushbu  davrda  tabiiy-ijtimoiy  fanlar  tizimi  shakllanishi  uchun 
boshlang‘ich  asoslar  q o ‘yildi.
Ouldorlik  tu zu m ida  erkin  b o ‘lmagan  kishilar  (qullar)ning  haq- 
huquqlari cheklanganligi bois tarbiya tizimi faqatgina quldorlar,  ularning 
farzandlari  uchun  xizmat  qilgan.
Quldorlik  tuzum i  o ‘rnida  shakllangan  feodal  tuzum da  pedagogik 
g‘oyalar feodallar manfaatini  ifoda eta boshladi.  Mazkur davr pedagogik 
jarayonni  tashkil  etishda  diniy  g‘oyalar  yetakchi  o ‘rin  egallashi  bilan 
tavsiflanadi.  Ijtimoiy  hayotda  diniy  muassasalar  ( G ‘arbda  cherkov, 
S h arqda  esa  masjidlar)ning  roli  osha  borib,  bolalarni  o ‘qitish  va
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tarbiyalash ishlari asosan shu  maskanlarda tashkil etildi.  Garchi dunyoviy 
g ‘oyalarni  ilgari surish,  ilmiy  nazariyalarni yaratish  va targ‘ib etishning 
din  peshvolari  to m o n id a n   qo ralan ish i  kabi  h o latla r  ham   k o ‘zga 
tashlangan  b o ‘lsa-da,  a m m o   savdo-iqtisodiy  aloqalar  k o ‘lamining 
kengayishi,  tabiiy  ofatlarga  qarshi  keskin  chora  ko‘rish  ehtiyoji  ilmiy 
bilimlarni  rivojlantirish  hayotiy zaruriyat  ekanligini  isbotladi.  Insoniyat 
tarixidan  mustahkam  o ‘rin  olgan  Sharq  Uyg‘onishi  deb  nom  olgan 
tarixiy jarayon  aynan  feodal  tuzumi  — o ‘rta  asrlar davrida  s o d ir b o ‘ldi. 
Sharqda buyuk allom alar—  M uham m ad  Muso al-Xorazmiy,  Abu  N asr 
Forobiy, Abu  Rayhon  Beruniy,  Abu Ali  ibn  Sino,  Ahmad al-Farg‘oniy, 
G 'a r b d a   esa  T .M o r,  T .K a m p a n e lla ,  E .R o tte rd a m s k iy ,  F .R a b le , 
M .M o n te n  va boshqalar tom onidan  har to m o n lam a   rivojlangan,  ruhiy 
va jismoniy jihatdan  sog‘lom, antik dunyo va buijuaziya  davri yutuqlari 
asosida  ilmiy  bilimlarni  o ‘zlashtira  olgan  shaxsni  tarbiyalash  g‘oyasi 
ilgari  surildi  va  puxta  asoslab  berildi.
Savdo,  h u n a rm a n d ch ilik   va  m a n u f a k tu r a   negizida  rivojlanib 
borayotgan ishlab chiqarishni yanada takomillashtirish y o‘lidagi  amaliy 
harakatlar  bu  boradagi  muvaffaqiyat  m urakkab  texnikani  boshqara 
oladigan shaxsni shakllantirish  evaziga  hal etilishini tasdiqladi.  M azkur 
davrda  ilg'or,  progressiv  pedagogik  g ‘oyalar  ilgari  surildi.  Aksariyat 
g ‘oyalar  mazmunida  bilim  olishga  nisbatan  ijtimoiy  tenglikni  q aror 
toptirish  borasidagi  qarash  o ‘z  ifodasini  topdi.
Aynan shu davrda pedagogika fani asoslari  muayyan  tizimga solindi 
va  ilmiy jihatdan asoslandi.  Bu o ‘rinda pedagogika fani  rivojiga o ‘zining 
munosib hissasini qo'shgan  mutafakkirlar:  G ‘arbda — Ya.A.Komenskiy, 
D .D i d r o ,   J.J.R u sso ,  F .G e r b a r t ,  V .V .D isterveg ,  K .D .U s h in s k iy , 
A .S .M a k a re n k o ,  V .A .Suxom linskiy,  S h a rq d a   I.Ibrat,  S.Siddiqiy, 
A.Shakuriy,  S.Ayniy,  A.Avloniy,  A.Fitrat,  H.H .Niyoziy,  M.Abdura- 
shidov,  M.Behbudiylar shaxsga ta ’lim berish va uni tarbiyalash borasidagi 
qarashlarni  yanada  boyitdilar  ham da  t a ’lim  tizimiga  ilm-fan,  texnika 
yangiliklarini  tatbiq  etish,  o ‘qitishni  yangi  tizim  (izchil,  uzluksiz, 
asoslangan)  asosida  tashkil  etish  kabi  g ‘oyalarni  ilgari  surdilar.
Sobiq  Sh o‘ro davrida  pedagogika  fani  m az m u n an   ilm-fan,  texnika 
va  texnologiya  yutuqlari  asosida  boyidi,  t a ’lim  muassasalari  tizimi 
shakllantirildi,  shuningdek,  har  to m o n lam a   (gormonik)  rivojlangan 
shaxsni  shakllantirish  nazariyasi  asoslandi.  Biroq,  mazkur  nazariya 
g ‘oyalarini  amaliyotga  tatbiq  etishning  puxta  asoslangan  mexanizmi 
yaratilmadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

0 ‘zbekiston  Respublikasi  mustaqillikni q o ‘lga  kiritgach,  rivojlanish 
va taraqqiyot yo‘li demokratik,  insonparvar va huquqiy jamiyatni  barpo 
etishdan  iboratligi  e ’tirof etilib,  «Ta’lim  tizimini  tubdan  isloh  qilish, 
uni o ‘tmishdan  qolgan  mafkuraviy qarashlar va sarqitlardan t o ‘la xalos 
etish»1  davlat  siyosatining  ustuvor yo‘nalishlaridan  biri  deya  belgilandi. 
Asosiy  e ’tibor  yuksak  m a’naviy  va  axloqiy  talablarga javob  beruvchi, 
yuqori  malakali  kadrlarni  tayyorlashga  qaratildi.
Respublikada t a ’lim  sohasida  amalga  oshirilayotgan  islohotlarning 
asosiy  m azm un  ha m d a   yo'nalishlari  0 ‘zbekiston  Respublikasining 
«Ta’lim  t o ‘g‘risida»gi  Qonuni  va  «Kadrlar  tayyorlash  milliy  dasturi» 
kabi  m e’yoriy  hujjatlarda  belgilab  berilgan.
Dem ak,  mavjud  sharoitda  pedagogika  fani  barkamol  shaxs  va 
malakali  mutaxassisni  tayyorlashga  yo ‘naltirilgan  ijtimoiy  harakat 
istiqbollari,  bu  boradagi  m uam m olar  va  ularni  hal  etish  yoMlarini 
o ‘rganadi.