GEOGRAFIYA MAYDONCHASIDA METEOROLOGIK
KUZATISHLARNI O’TKAZISH
Geografiya maydonchasi zarur mateorologiya asboblar bilan jihozlangandan
so’ng unda o’quvchilar meteorologik kuzatishlarni olib borishadi.
Ob–havoni kuzatish geografiya maydonchasida olib boriladigan ishlarning
ichida alohida o’rin egallaydi. Ob-havoni kuzatish ishlari IV sinfdan boshlab IX
sinflarda ham davom ettiriladi. Umumta’lim maktablarining geografiya dasturida
V-VI sinf o’quvchilarining quyidagilarni uddalay olishi belgilangan:
- ob-havoni kuzatishni, zarur ma’lumotlarni qayd qilishni, ob-havoning
o’zgarishi sabablarini tushuntirishni, o’zi yashayotgan joyda yil fasllarning
almashinishini tushuntirishni;
- o’rtacha haroratni hisoblash hamda oy, yil uchun grafik tuzishni; «shamollar
guli», bulutlik va yog’inlar diagrammasini tuzishni, sutkalik, oylik ob-havoning
tavsifini tuzishni bilishi kerak.
Maktab dasturining yuqoridagi talabini bajarish uchun geografiya
maydonchasida o’quvchilarning meteorologik kuzatishlarini izchil uyushtirish
lozim.
Quyida geografiya maydonchasida meteorologik kuzatishlarni uyushtirish
ishlarini tashkil etish yo’llari bayon qilinadi.
1. Geografiya maydonchasida qanday meteorologik kuzatishlarni o’tkazish
mumkinligi aniqlab olinadi. Chunki, bu maydonchada o’rnatilgan asboblarning
miqdoriga ham bog’liqdir.
Geografiya maydonchasida quyidagi meteorlogik kuzatishlar olib borish
mumkin :
1) Havo haroratini o’lchash;
2) Havoning namligini o’lchash;
3) Havoning bosimi o’lchash;
4) SHamolning yo’nalishi va tezligi aniqlash;
5) Bulutlik darajasi va bulut turlarini aniqlash;
6) Yg’in turlari va miqdori aniqlash;
7) Quyoshning gorizontdan balandligi va unga bog’liq holda quyosh
radiatsiyasining miqdorini aniqlash;
8) Atmosfera hodisalari (momaqaldiroq, kamalak, tuman qirov, shudring va
boshqalar)ni kuzatish va aniqlash.
2. Geografiya maydonchasida meteorologik kuzatishlarni olib borish uchun
eng avvalo o’quvchilar asboblar bilan ishlash malakasiga ega bo’lishlari juda
zarurdir. O’qituvchi o’quvchilarning ob-havoni kuzatishini tashkil etish va kuzatish
usullari bilan o’quv yili boshida maxsus darsda tanishtiradi. V sinfda birinchi
darsning oxirida o’quvchilarga keyingi darsda katakli daftar, qalam, lineyka olib
kelishlari aytiladi. Birinchi darsda ob-havo qanday kuzatiladi va kuzatish natijalari
qanday qayd qilinishi tushuntiriladi. O’quvchilar daftarlariga ob-havo
kuzatishlarini qayd qilish uchun yilnoma chizib olishadi. Ikkinchi dars bevosita
geografiya maydonchasida o’tkazilib, unda o’quvchilarni meteorologik
kuzatishlarini olib borishida foydalanadigan asboblar bilan tanishtiradi, kuzatish
qoidalari va shartli belgilarni tushuntiradi.
3. Meteorologik shartli belgilar alohida qog’ozga chizilib, ulardan biri
geografiya maydonchasiga, ikkinchisi geografiya xonasiga osib qo’yiladi.
O’quvchilar shartli belgilarni o’z daftarlariga chizib olishadi. 3-jadvalda atmosfera
hodisalari va ularning shartli belgilari keltirilgan.
4. Kuzatish ishlarini olib borish uchun har qaysi sinflarda o’quvchilrning
qatorlar bo’yicha ro’yxati tuziladi. Bunda har bir qatorda 4 ta o’quvchi bo’lib, ular
ertalab soat 8.00, kunduzi soat 14.00 va kech soat 20.00 da kuzatish ishlarini olib
borishlari mumkin. Lekin, maktablarda dars rejimiga ko’ra kuzatish vaqtlari
boshqacharoq ham bo’lishi mumkin. Masalan, soat 8.30, soat 12.30 va xokazo. 5-
6- sinflarda dastlab navbatchilar emas, balki hamma o’quvchi kuzatish
malakalariga ega bo’lishgach navbatchilik asosida kuzatish ishlarini olib borishlari
mumkin. Bundan tashqari kuzatishlar soni o’quvchilarning yoshi va bilim
darajalariga ham bog’liq. 5- va 6- sinf o’quvchilari kuniga bir marta, ya’ni tush
paytida kuzatish ishlarini olib borishadi. 7- sinfdan boshlab har kuniga bir necha
marta kuzatish ishlari o’tkaziladi.
5. Ob-havoni kuzatish ishlari aniq kursatilgan vaqtda olib borilishi zarur.
Kuzatish vaqtida meteorologik ketma – ketlikka aniq rioya qilinishi lozim.
Bunda kuzatish vaqtidan 15 daqiqa oldin asboblarning tayyorligi va jurnallar
tekshirib chiqiladi. Kuzatish ko’rsatilgan vaqtdan 5 minut oldin boshlanadi. Bunda
eng avvalo 2 – 3 minut davomida osmonning bulut bilan qoplanishi nefoskop
yordamida aniqlanadi va jurnalga qayd qilinadi. Keyin 2-3 minut da shamolning
yo’nalishi va tezligi aniqlanadi. Ko’rsatilgan ma’lum vaqtda havoning harorati va
namligi o’lchanadi. So’ng yog’in tushgan bo’lsa uning miqdori, va 5 minutdan
so’ng havoning bosimi o’lchanadi.
6. O’quvchilar kuzatish vaqtida asboblar bilan extiyot bo’lib muomala
qilishi, kuzatish qoidalarini buzmasligi va kuzatgan meteorologik elementlarva
hodisalarni daftarga oddiy qalam bilan o’z vaqtida aniq qilib yozib borish lozim.
Kuzatish olib borilayotgan vaqtning o’zida natijalar daftarga oddiy qalam
bilan yozib boriladi. Kuzatish vaqtida atmosfera hodisalari ham yoziladi, masalan
shudring, tuman va boshqalar.
7. Kuzatish natijalari maxsus jurnallarga qayd qilinadi. V-VI sinflarda 2-, 3-
jadvallardan yuqori sinflarda esa 5- jadvaldagi jurnaldan foydalaniladi.
8 Kuzatish natijalari ma’lum davr uchun to’plangandan so’ng, maktab
joylashgan xudud uchun ob-havo va iqlim tasnifini berish mumkin. Olingan
ma’lumotlar umumlashtirilib bir oy mobaynidagi haroratining o’zgarishi garafigi
(7-rasm), o’ratacha sutkalik va oylik havo haroratlari, amplitudasi, bulutli va
bulutsiz kunlar, yog’inli va yog’insiz kunlarning doiraviy diagrammasi (8-rasm),
yog’inlarni yillik taqsimlanishi grafigi (9-rasm), shamollar “guli” (10-rasm) va
boshqalar chiziladi va ulardan dars jarayonida foydalaniladi.
