Guliston Davlat Universiteti Tabiiy fanlar fakulteti Biologiya yo’nalishi 11-20 guruh talabasi Bozorova Muxlisaning Zoologiya fanidan Mustaqil ishi

Tirik organizmlar tanasida yashashga moslanishlar.

 

  Bir  organizmning  

(parazit) boshqa organizm (xo‘jayin) hisobiga yashashi 

parazitlik

 deb yuritiladi.  

Xo‘jayin  organizm  bilan  o‘zaro  munosabatiga  ko‘ra  parazitlikning  ikki  turi  

farqlanadi:  

ektoparazitlar

  xo‘jayin  organizm  tanasining  tashqi  qismlarida  

yashaydi  (bit,  burga,  kana,  to‘shak  qandalasi);  endoparazitlar  xo‘jayin  

organizmning  tana  bo‘shlig‘ida,  ichki  organ  va  to‘qimalarida,  hujayralarida  

yashaydi  (bezgak  plazmodiysi,  askarida,  qilbosh  chuvalchang,  tasmasimon  

chuvalchanglar).  Endoparazitlarda  xo‘jayin  organizmda  yashash  uchun  bir  

qancha: jumladan, tana o‘lchamining kichikligi, tana tuzilishining soddalashuvi,  

himoya  vositasiga  ega  tana  qoplami,  naslining  ko‘pligi,  hayot  siklida  xo‘jayin

  

organizmning  boshqasi  bilan  almashinishi  va  hokazo  moslanishlar  yuzaga  

kelgan.  

Xo‘jayin organizm tanasida yashash uchun muhit qulay va optimal bo‘lgani  

sababli parazitlar murakkab tana tuzilishiga va moslanish mexanizmlariga ega  

emas.  Shuning  uchun  ularning  tana  tuzilishi  soddalashgan,  ba’zi  organlari  

reduksiyaga  uchragan.  Masalan,  parazit  chuvalchanglarda  harakat  organlari  

bo‘lmaydi.  Ko‘pchilik  vakillarida  xo‘jayin  tanasida  mahkam  o‘rnashib  olish  

uchun  yopishuv  a’zolari  (ilmoqlar,  so‘rg‘ichlar)  mavjud.  

Tirik organizmlarning ovqat hazm qilish sistemasida uchraydigan parazitlar  

oson  o‘zlashtiriladigan  oziq  bilan  oziqlanishi  natijasida  parazitlarning  hazm  

qilish  sistemasi  soddalashgan.  Jigar  qurtida  hazm  qilish  organlari  sistemasi  

soddalashgan  bo‘lsa,  qoramol  tasmasimon  chuvalchangida  butunlay  yo‘qol- 

---

gan.  Kislorodsiz  muhitda  yashash  anaerob  nafas  olishga  o‘tishga  sabab  

bo‘ldi.  Parazitlarda  energiya  sarfi  kamligi  va  o‘zlashtiriladigan  oziqning  

ko‘pligi  sababli  nafas  olishning  ushbu  usuli  o‘zini  oqlaydi.  

Tashqi  muhit  omillarining  bevosita  ta’siri  ostida  erkin  hayot  kechiruvchi  

organizmlardan farq qilib, parazitlar tashqi muhit bilan bevosita munosabatda  

bo‘lmaydi.  Bu  esa  nerv  sistemasining  va  sezgi  organlarining  soddalashuviga  

sabab bo‘lgan. O‘zini dushmanlardan himoya qilishga qaratilgan moslanishlar- 

ga  ham  ehtiyoj  yo‘q.  

 

 

Organizmning  hazm  yo‘llarida  yashaydigan  parazitlar  xo‘jayin  organizm  

tomonidan  ishlab  chiqariladigan  hazm  fermentlari  ta’siri  ostida  bo‘ladi.  

Shuning  uchun  ularda  hazm  fermentlari  ta’siridan  himoya  qiladigan  maxsus  

tana  qoplami  paydo  bo‘lgan.  Parazit  organizmlarning  yashash  maydoni  

cheklanganligi,  tarqalish  va  rivojlanish  siklining  murakkabligiga  qaramasdan  

jinsiy  sistemasining  kuchli  rivojlanganligi,  serpushtligi  ularning  yashash  

uchun  kurash  va  tabiiy  tanlanishda  saqlanib  qolish  imkonini  beradi. 

Parazit organizmlar hayot siklida asosiy va oraliq xo‘jayin almashinadi. Bu  

hodisa bir xo‘jayin organizmida parazitlar sonining haddan tashqari ko‘payib  

ketishi  va  xo‘jayin  organizmning  nobud  bo‘lishiga  imkon  bermaydi.  Parazit  

o‘simliklarning  xo‘jayin  o‘simlik  shirasi  bilan  oziqlanishi  natijasida  ulardagi  

fotosintez  jarayoni  mexanizmi  va  xlorofill  pigmentlarining  yo‘qolishiga  olib  

keladi.  Shuningdek,  parazit  o‘simliklarda  ildiz,  barg  kabi  vegetativ  organlar  

tuzilishi  soddalashgan  yoki  butunlay  yo‘qolib  ketgan.