Texnologiyalari

X II  bob.  SE S S IY A L A R   B IL A N   IS H L A S H
Bu  bobda  tarmoqdagi  xavfsizlikni  ta'minlash  va  bu  uchun  sessiya
 
mexanizmlarining ishlatilishi haqida so ‘z boradi.  Sessiyani initsializatsi-
 
yalash, foydalanuvchi  identifikalorini  uzatish,  sessiya  о ‘zgaruvchilarini
 
ro'yxatdan  o ‘tkazish,  sessiyani  о ‘chirish  kabilar ко'rib  o'tiladi.  Hamda
 
sessiyani php.ini,  httpd.conf  .htaccess fayllarida  sozlash  k o ‘ri!adi.  Bob
 
so'ngida  mexanizm  yordamida foydalanuvchini  ro'yxatdan  о ‘tkazishga
 
misol keltiriladi.
12.1.  Foydalanish  uchun  ruxsat
“ Foydalanish  uchun  ruxsat”  nima?  Bu tu shunchani  hayotiy misol 
yordam ida  tushuntirishga  harakat  qilamiz.  Tasavvur  qiling,  kutubx- 
onadan  kitob  olmoqchisiz.  Lekin  bu  xizm atdan  foydalanish  uchun 
faqatgina  kutubxona  bileti  borlargagina  ruxsat  berilgan.  Ushbu  bilet 
yordam ida  kutubxona  resurslariga  “foydalanish  uchun  ruxsat”  beri- 
ladi,  deyish  m um kin.  Kutubxonachi  kutubxona  biletini  ko'rgandan 
so‘ng,  kitobni  kim  olayotganligi  haqida  biladi  va  zarur  bo‘lgan  hol- 
larda  (masalan,  kitob  anch ad an   beri  qaytarilmagan)  biror-bir  cho- 
ra  (kitobxonga  telefon  qiladi)  ko'radi.  Oddiy  ta s h rif  buyuruvchiga 
nisbatan  kutubxonachi  ko‘proq  huquqqa  ega:  u  aniqlangan  ta sh rif 
buyuruvchiga  kitobni  berishi  yoki  bermasligi  m u m k in ,  yangi  kelgan 
kitoblarni  ko‘rsatish  uchun  q o‘yishi  va  kam  o ‘qiladigan  kitoblarni 
arxivga  olib  q o‘yishi  m u m k in   va  h.k.
Axborot  texnologiyalarida  ham   h a m m a   m isollar  xuddi  shunday. 
Tarm oqda  ko‘p sondagi  resurslar mavjud,  hatto  “kutubxona”dan ham  
ko‘p.  U larn ing   har  birini  o'zining  «kutubxonachi»si  h a m d a   resurs 
tarkibiga  javob  beruvchi  va  m a ’lum otni  foydalanuvchiga  taqdim  
etuvchi  inson  va  g u ru h la r mavjud.  Ular adm inistratorlar deb  ataladi. 
A d m in istrator  funksiyasi,  qoidaga  ko‘ra  yangi  m a ’lum otni  qo'shish, 
mavjudlarini  tahrirlash  va  o'chirish,  foydalanuvchiga  m a ’lumotlarni 
tasvirlash  usullarini  sozlash kabilarni  o ‘z ichiga oladi.  Foydalanuvchi 
(resursga  oddiy  ta s h r if  buyuruvchi)  funksiyasiga  esa  m a ’lumotlarni 
ko‘rish  va  qidirish  kiradi.
Foydalanuvchini  administratordan  qanday  ajratib  olish  mumkin? 
Haqiqiy  kutubxonada  bu  ravshan,  lekin  agar  kutubxonachi  va  foyda-

---

lanuvchi  rolini  virtual  haqiqiylikka  ko‘chirilsa,  bu  aniqlik  yo‘qoladi. 
Kutubxonachi  foydalanuvchi  kabi  kutubxona  resurslariga  Internet 
orqali  kira  oladi.  H T T P   protokoliga  muvofiq  barcha  mijozlar  mut- 
laqo  teng  huquqli.  Saytga  kim  kirganligini  qanday  bilish  mumkin? 
Oddiy  foydalanuvchi  (tashrif  buyuruvchi)mi  yoki  administrator  (ku­
tubxonachi)? Agar bu  oddiy foydalanuvchi  bo‘lsa,  tashrif buyuruvchiga 
saytning  yopiq  arxividan  foydalanishga  ruxsat  bermaslikni  qanday 
ta ’minlash  m um kin?  Shu  o'rinda  savol  tug'iladi,  so‘rov jo'natgan  mi- 
jozni  qanday  identifikatsiyalash  kerak  va  u  saytda  ishlayotgan vaqtda  u 
haqidagi  m a ’lumotlarni  qanday  saqlash  mumkin?
Esga  birinchi  keladigan,  eng  oddiy  varianti  —  bu  sistemadagi 
insonni  ro ‘yxatdan  o ‘tkazish  va  unga  kutubxona  biletiga  o'xshash 
sistemaning boshqaruv  (administrativ)  qismiga  kirish  uch un   login  va 
parol  berish  kerak.  Bu  m a ’lumotlar  kompyuter  serverida  saqlanadi 
va  sistemaga  kirishdan  oldin  foydalanuvchi  kiritgan  login  va  pa- 
rolni  sistemada saqlanayotgani bilan  mosligi  tekshiriladi.  Haqiqatda, 
bu  yerda  haqiqiy  kutubxona  bilan  taqqoslaganda  vaziyat  o ‘zgaradi: 
kutubxona  bileti  kutubxonachidan  sistemaning  yopiq  qismiga  kirish 
uchun  talab  etiladi,  kitobxon  esa  saytga  bemalol  kirishi  m um kin. 
U m um an   olganda  oddiy  ta s h r if   buyuruvchilarni  ham   ro‘yxatdan 
o‘tkazish  m u m k in.  U  holda  barcha  ro'yxatdan  o'tgan  foydalanuv- 
chilarni  guruhlarga  ularni  mos  huquqlariga  ko'ra:  kutubxonachilar 
(administratorlar)  va  kitobxonlar  (oddiy  foydalanuvchilar)  ga  ajratish 
kerak.  Biz  bu  nozik  m asalani  ichiga  kirm aym iz  va  eng  oddiy  sayt­
ning  ba’zi  bir sahifalariga  kirish  uchun  talab  etilgan  login  va  parolni 
kiritish  usulidan  foydalanamiz.
12.1-misol.  Bizda  talabalar  po rtalin in g  A dm in  bo'Iimi  mavjud 
bo'lib,  ushbu  bo'lim  orqali  portalga  m a ’lumotlar  kiritish  m um kin.