Xalq 0 ‘yinlari — bolalar uchun hayot maktabi

Ma’naviy (so‘z) o ‘yinlar

Sirasini  aytganda  bular  harakatni  so'z  boshqaradigan  o'yinlaming  davomi- 

day,  ulardan  o‘sib  chiqqanday  tuyuladi.  Lekin  ulardan  tubdan  farq  qiladilar.  Bu 

farq  shundaki,  ma’naviy  (so‘z)  o'yinlarida  harakat  jismoniylik  mohiyatini  but- 

kul  yo‘qotadi,  fíkrni  harakatga  soluvchi  mohiyat  kasb  etadi.  Shu  sababli  ulami 

ma’naviy yoki so‘z o‘yinlari tarzida atash ma’quldir.

Ma’lumki,  bolalar yoshi  ulg'aygan  sayin  ma’naviy  o‘yinlarga  ehtiyojlari  ham 

kuchaya  borgan.  Boshda  bolalar  ma’naviy  ehtiyojga  xos  bunday  o‘yinlami  kat- 

talaming  o‘zlari  ijod  etishgan.  Tez  aytish  (tutal)lar  va  topishmoqlar  aslida  xuddi 

shu  kattalar  ijodkorligi  namunalari  boigan  ma’naviy  (so‘z) 

0

‘yinlaridir1.  Davr- 

lar  o'tishi  va  ijtimoiy-ma’naviy  taraqqiyot  taqozosiga  ko‘ra  bu  o‘yinlar  bolalar 

ma’naviy  mulkiga  aylanib  bormoqda.  Kattalaming  bunday  ijodiy  ta’siri  bolalar- 

ning  o‘zlaridagi  ijodiy  imkoniyatlami  harakatga  sola  bordi.  Natijada  ular  xilma- 

xil  shakl  va  mundarijaga  ega  talay  ma’naviy  (so‘z)  o‘yinlami  ijod  eta  oladilar. 

Chandishlar va guldur-guplar — bolalaming o‘zIari bevosita ijod qilgan ana shun- 

day folklor hodisalari hisoblanadi2.

Xullas,  bolalar  kattalardan  o‘rganganlari  ta’sirida  o‘zlari  ham  topishmoqlar 

tokqib  va  yechib —  topqirlikni  mashq  qilganlar,  shu jarayonda  narsa  va  hodisalar 

haqida  fikr yuritishni,  ulaming  muhim  xususiyatlarini  sezgirlik  bilan  fahmlay  bi- 

lishni  o'rganganlar3, tez aytish (tutal)lar yordamida nutqlaridagi g‘alizliklami bar- 

taraf etib,  so‘zlaming  to‘g‘ri  talaffuzini,  so‘zdagi  har bir tovushning o‘z o‘midagi 

ohangi va ma’no tovlanishlarini his qilishga uringanlar;  til, so‘z, tovush, ma’no va 

ohang  ustidagi  mashqlarini  yanada  takomillashtirib,  yashirin  tilni  o‘ylab  topgan-

---

lar,  bahri  bayt  (bayt-barak)  o‘ynab  o‘z  xotiralarini  chiniqtirishga  urunganlar1,  ni- 

hoyat,  bir-birlarini  so‘zda chandib,  so‘zlaming o‘zaro ohangdoshlikdagi  ilmoqdor 

va nishdor ma’nolarini anglashga intilganlar.

Shunday  ijtimoiy-axloqiy  va  etnopedagogik  ahamiyatga  egaligiga  qaramay, 

o‘zbek  xalq  bolalar  o‘yinlarini  to‘plash  va  ilmiy-amaliy  qimmatini  o‘rganishga 

yetarli  e’tibor  berilmay  kelindi.  Bu  ham  kamlik  qilganday,  ularga  eskilik  sar- 

qiti  tarzida  qaralgani  ham  inkor  etib  bo'lmas  faktdir.  Ne  ajabki  (gorodki)  sha- 

hargi  o‘yinini  o‘rganishdi,  lekin  akkol  (chillik)  o‘yiniga  kelganda  «feodal  tur- 

mush  sarqiti»,  deya  undan  voz  kechildi.  Holbuki,  ulaming  har  ikkisi  mohiyatan 

yaqin  va  bir-birini  toMdiradi.  Amerikacha  golf o‘yiniga  suqlanib  qaraymiz-u,  le­

kin  o‘zimizdagi  o‘yinlami  xayolga  ham  keltirmaymiz.  Turli-tuman  musobaqalar- 

da  gandbol  o'yinini  miriqib  tomosha  qilamiz,  lekin  o‘zimizning  ehtimolki  shu 

o‘yinga  asos  boigan  milliy  qadimiy  hango‘zni  allaqachon  eslamay  qo‘yganmiz. 

Oldingdan oqayotgan suvning qadri yo‘q, deganí shu boisa kerak-da!

Xayriyatki,  istiqlol  milliy  qadriyatlarga  yangicha  qarash,  ulami  qayta  baho- 

lash,  xalqqa  o'zligini  anglatishga  xizmat  ettirish  talabini  kun  tartibiga  qo'ydi. 

0 ‘zbek  xalqining  asrlar  davomida  yaratilib  va  turmishda  sinalib,  qo‘llab  kelina- 

yotgan  an’anaviy  milliy  o'yinlarga  munosabatini  ham  o‘zgartira  boshladi.  Ulami 

to‘plashga,  ilmiy-tarbiyaviy  xususiyatlarini  umumlashtirishga,  shu  asosda  istiqlol 

kun  tartibiga  qo‘ygan  sogiom  avlodni  tarbiyalab  yetishtirish  dasturida  kengroq 

qo‘llashga  zaruriyat  tug'dirdi.  Mazkur  kitob  ana  shu  zaruriyatni  qondirish  ista- 

gidagi  dastlabki  urinish sifatida bunyod etildi.  Binobarin,  uning ayrim noqisliklari 

bo‘lishi  tabiiy.  Shulami  bartaraf etish  yoiidagi  har bir qimmatli  maslahatni  min- 

natdorlik bilan qabul qilishga tayyormiz.

---