G‘. N. Mahmudov

     1.2.3. O‘zgaruvchan tok generatorlarining konstruksiyasi 
                                    va ularning o‘ziga xos tomonlari 
 
   Uzoq  yillar  davomida  avtomobillarda  oddiy  tuzilishga  ega  bo‘lgan 
o‘zgaruvchan  tok  generatorlari  tatbiq  topdi.  1.13-rasmda  shu  generatorning 
tuzilishi berilgan. 
   Generatorning  halqasimon  stator  o‘zagi  10,  uyurma  toklarni  kamaytirish 
maqsadida  bir-biridan  lok bilan   izolyasiya  qilingan, qalinligi 

1,0 mm bo‘lgan 
elektrotexnik  po‘lat  tasmalardan  yig‘ilgan,    ular  tashqi  yuzadagi  aylana  bo‘ylab  
oltita    nuqtada  o‘zaro  kavsharlangan.  Statorning  ichki  yuzasida  18  ta  bo‘ylama 
ariqchalari  bo‘lib,    ular  bir-biridan  tishchalar  bilan  ajratilgan.  Har  bir  tishchaga 
sirlangan  mis  simdan  o‘ralgan  18  ta  g‘altak  8  o‘rnashtirilgan.  G‘altaklar  uchta 
faza chulg‘amlariga bo‘linib, har bir chulg‘amga ketma-ket ulangan oltita g‘altak 
kiradi.  Bitta  fazaga  taalluqli  g‘altaklar  ikkita  tishcha  oralatib  uchinchisiga 
kiygizilgan.  Faza  chulg‘amlari  o‘zaro  "yulduz"  sxemasi  bo‘yicha  ulangan, 
ularning  boshlang‘ich    uchlari  bir  joyda  tutashib  uch  fazali  sistemaning  nol 
nuqtasini hosil qiladi. Faza chulg‘amlarining ikkinchi uchlari to‘g‘rilagich bloki 3 
ning qisqichlari 2 ga ulangan. 
   Rotor  (1.13-rasm)  taramlangan  valga  presslangan,  ikkita,  biri  ikkinchisinining 
orasiga  kirgan,    qarama-qarshi  qutbli  (biri  shimoliy  qutb  N,    ikkinchisi  janubiy 
qutb S ), olti  uchli tumshuqsimon po‘lat  o‘zaklar  9 dan  va  ular orasidagi  po‘lat 
vtulka  12  ga  sirlangan  mis  simdan  o‘ralgan  uyg‘atish  chulg‘ami  11  dan  iborat. 
Uyg‘otish  chulg‘amining  uchlari  valdan  va  biri-biridan  izolyasiya  qilingan  mis 
kontakt halqalari 4 ga qalaylab ulangan. 
Rotor,  qopqoqlarga  o‘rnatilgan  yopiq  tur-dagi,  zo‘ldirli  podshipniklarda 
aylanadi.    Ge-neratorni    yig‘ish    jarayonida    podshipniklar  yuqori    sifatli 
konsistent  moy  bilan  to‘ldiriladi  va  ishlatish  davrida  boshqa  moylanmaydi. 
Aluminiy  qotishmalaridan,    bosim  ostida  quyish  yo‘li  bilan  tayyorlangan 
generator  qopqoqlarida  shamollatish  darchalari  qoldirilgan.  Kontakt  halqalari 
joylashgan  tomondagi  qopqoq  1  ga  ikkita  mis-grafit  cho‘tka  o‘rnatilgan, 
plastmassadan  tayyorlangan  cho‘tkatutqich    6    va    to‘g‘rilagich  bloki  3 
joylashtirilgan.    Cho‘tkalar  mis  halqalarga  cho‘tkatutqichdagi  prujinalar  7 
yordamida bosib turiladi. 
Generator 
qopqoqlari, 
dvigateldagi 
tayanchga 
mahkamlash 
uchun 
mo‘ljallangan  teshikli  quloqchalarga  ega.  Yuritma  tomondagi  qopqoq  13  da  esa 

---

 
22 
yana  bir  quloqcha  bo‘lib,  unga  uzatma 
tasmasini 
taranglik 
darajasini 
rostlash 
plankasi    mahkamlanadi.  Har  ikkala  qopqoq 
stator  o‘zagi  bilan  birgalikda  uchta  vint bilan 
bir-biriga  tortilgan. Generator valiga shponka 
yordamida 
parrakli 
shkiv 
o‘rnatilgan. 
Parraklar  14    qopqoqlardagi  shamollatish 
darchalari  orqali  havo    oqimini  o‘tkazib 
generator  chulg‘amlarini  va  to‘g‘rilagich 
blokidagi diodlarni sovutib turadi.  
Hozirgi  zamon  avtomobil  generatorlarida 
asosan  ikki  turdagi  to‘g‘rilagich  bloklari 
ishlatilmoqda: 
a)  aluminiy  yoki  uning  qotishmalaridan 
tayyorlangan  shina  –  issiqlik  tarqatgichga 
presslangan 
yoki 
kavsharlangan 
yarim 
o‘tkazgichli 
diodlardan 
tashkil 
topgan 
to‘g‘rilagich; 
b)  kuchli  darajada  qovurg‘alangan  qobiqqa 
kavsharlangan 
tabletkasimon 
diodlardan 
tashkil topgan to‘g‘rilagich. 
 Birinchi  turdagi  to‘g‘rilagichlar  toifasiga 
Rossiya  avtomobillarining 
generatorlarida 
keng  tatbiq  topgan  БПВ  belgili  to‘g‘rilagich 
bloki kiradi. Generator qopqog‘iga o‘rnatilgan 
БПВ  to‘g‘rilagich  bloki  (1.14-rasm)    uchta 
to‘g‘ri    o‘t-kazuvchan  diodlar  3  presslangan, 
yarim  aylana  musbat  shina  5  va  uchta  teskari 
o‘tkazuvchan  diodlar  2  presslangan,  yarim 
aylanali manfiy shina 1 dan iborat.   
Aluminiydan  tayyorlangan    shinalar    bir-
biridan  to‘la  izo-lyasiya  qilingan  bo‘lib,  ular  tok  o‘tkazgich  va  diodlar  qizib  ke-
tishdan saqlovchi issiqlik tarqatgich vazifasini bajaradilar. To‘g‘rilagich blokining 
kremniyli  diodlari  o‘zaro  uch  fazali,    ikkita  yarim  davrli,  ko‘prik  sxemasi 
bo‘yicha  ulangan.  Diodlardan  chiqqan  uchlar,  shinalardan  izolyasiya  qilingan, 
vintli qisqichlar 4 ga mahkamlangan bo‘lib, ularga stator faza chulg‘amlari 6 ning 
ikkinchi uchlari ulanadi.  
   
Ikkinchi turdagi to‘g‘rilagichlarga misol tariqasida «Magneti Marelli» (Italiya) 
firmasining  AA125R  belgili  generatorlariga  o‘rnatilgan  to‘g‘rilagich  blokini 
keltirish  mumkin.  (1.15-rasm)  Bu  to‘g‘rilagichlarda  aluminiy  qotish-malaridan 
ekstruziya  usuli  bilan  yasalgan  kuchli  qovurg‘alangan  ikki  radiator  –  issiqlik 
tarqatgichlari,  ularni  bir-biridan  ajratib  turuvchi  plastmassadan  tayyorlangan 
yig‘ish  taxtachasiga  mahkamlangan.  Tabletkasimon  oltita  katta  quvatli  yarim 
o‘tkazgichli  diodlar  kontakt  yuzalari  bilan  issiqlik  tarqatgichlarga  va  yig‘ish 
taxtachasining  metall  shi-nalariga  kavsharlangan.  Uyg‘atish  chulg‘amining  uchta 
1.14-rasm.БПВ turidagi  
to‘g’rilagich     bloki 
    
1.15-rasm.  «Magneti   Marelli» 
(Italiya) firmasining AA125R 
belgili generatorning to‘g’rilagich 
bloki
: