G‘. N. Mahmudov

1/3 I
d
  
ga teng. 

---

 
14 
   Faza tokining amaldagi qiymati: 
 
max
775
,
0
2
3
/
3
/
2
max
4
d
I
dt
t
Sin
Т
Т
d
I
Т
I
f





 ,   (1.6) 
 
   (1.5) va (1.6) ifodalardan 
 
I
f
 = 0,815 I
d
    , 
 
   Tarkibida  to‘g‘rilagich  bo‘lgan  o‘zgaruvchan    tok    generatorining  kuchlanishi 
va  toki  o‘rtasidagi  munosabatni  tahlil  qilganda  to‘g‘rilagichlarda  ishlatiladigan 
yarim  o‘tkazgich  diodlarning  sifati  benuqson  emasligini  hisobga  olish    zarur.  
Shuning  uchun  amalda  generator  kuchlanishining  o‘zgarish  shakli  sinusoidadan, 
to‘g‘rilangan  kuchlanish  va  tok    qiymati esa,  nazariy  yo‘l  bilan  hisoblanganidan 
farq  qiladi.  Chunki,    generatorning  induktiv  chulg‘amlarida  to‘plangan  
elektromagnit  energiya ta’sirida,  yopilayotgan dioddagi tok darhol yo‘qolmaydi,  
ochilayotgan  dioddagi  tok  esa    asta-sekin    ortadi.  Natijada,  zanjirdagi    yuklama  
qiymati  ortishi  bilan  to‘g‘rilagichgacha  va  to‘g‘rilagichdan  keyingi 
kuchlanishlarning  hamda  to‘g‘rilangan  va  faza  toklarining  o‘zaro  munosabatlari 
o‘zgaradi. 
   Generatorning  salt  ishlash  rejimlariga  yaqin  hollarda  faza  kuchlanishining 
o‘zgarish  shakli  sinusoidaga  yaqin  bo‘ladi,  faza  tokining  o‘zgarish  shakli  esa 
sezilarli  darajada  buzilgan  ko‘rinishda  bo‘ladi.  Yuklama  qiymati  ortishi  bilan  bu 
hol  o‘zgara  boshlaydi.  Faza  kuchlanishining  shakli  buziladi,  faza  tokining 
o‘zgarish shakli esa sinusoidaga yaqinlashadi 
   O‘zgaruvchan  tok  generatorlari  uyg‘otilish  uslubiga  qarab  tashqaridan 
uyg‘otiladigan  va  o‘z-o‘zini  uyg‘otuvchi  turlarga  bo‘linadi.  Avtomobillarda 
aksariyat  holda  tashqaridan  uyg‘otiladigan 
generatorlar  ishlatiladi.    Bu  usulda  (1.5-
rasm)  uyg‘otish  chulg‘ami 
UCh 
ga  tok  o‘t 
oldirish 
kaliti 
O‘OK
 
va 
kuchlanish 
rostlagichi 
KR
 
orqali, 
generator 
va 
akkumulatorlar    batareyasi   
AB
    ning 
umumiy  musbat  qutbidan  keladi.  Natijada, 
dvigatel  ishga  tushishi  bilanoq  uyg‘otish  
chulg‘amidan  o‘tayotgan  tok  o‘zining 
maksimal  qiymatiga  ega  bo‘ladi  va 
generatorning  kuchlanishi  tezlik  bilan 
unumli  qiymatiga  erishadi.  Bu  sxemada 
akkumulatorning  zaryadlanishi  jarayoni  va 
yuklama  tokining  qiymati  ampermetr   
A
  
yordamida nazorat qilinadi. 
   Generatorlarni 
tashqaridan  uyg‘otish 
usuli  o‘zining  soddaligi  va  yuqori    ishonchliligi    bilan    diqqatga    sazovordir.  
1.5-rasm.Tashqaridan  uyg’otiladi-
gan 
o‘zgaruvchan 
tok 
generatorining sxemasi 
 

---

 
15 
Lekin,    generatorni  ishga  tushirish  uchun  albatta 
tashqi  tok  manbaining  zarurligi  va  avtomobil 
nisbatan  o‘zoq  turib  qolganda  akkumulatorning 
uyg‘otish  chulg‘ami  orqali  zaryadzizlanish  xavfi 
borligi - bu usulning kamchiliklari hisoblanadi. 
   Shuning 
uchun  oxirgi  vaqtda    ba’zi  
avtomobillarda  (masalan,  ВАЗ-2110  )  o‘z-o‘zini 
uyg‘o-tish  prinsipiga  asoslangan  o‘zgaruvchan 
tok  generatorlari    o‘rnatilmoqda.  Bu  turdagi 
generatorlarda  (1.6-rasm) uyg‘otish chulg‘ami-ga 
tok    akkumulatordan    kelmasdan,    balki  quvvati  
uncha  katta  bo‘lmagan,  uch  dioddan  tuzilgan  va 
stator  chulg‘amlari  bilan  to‘g‘rilagich  diodlari 
tutashgan 
nuqtalarga 
ulangan 
qo‘shimcha 
uyg‘otish 
zanjiridan 
keladi. 
O‘z-o‘zini 
uyg‘otuvchi  generator  me’yorda  ishlashining 
asosiy  sharti  -  rotor  o‘zaklarining  qoldiq 
magnetizm  xususiyatga  ega  bo‘lishi  va  uyg‘otish 
zanjiri  qarshiligining  mumkin  qadar  kichik 
bo‘lishidir. 
O‘z-o‘zini 
uyg‘otuvchi 
generatorlarning  stator  chulg‘amlarida  dastlabki 
kuchlanish  rotor  o‘zaklaridagi  qoldiq  magnetizm 
hisobiga  hosil    bo‘lgan    magnit    oqimi  ta’sirida 
vujudga  keladi.    Qiymati  katta  bo‘lmagan  bu 
EYUK uyg‘otish chulg‘ami orqali o‘tadi va uning 
atrofida    magnit  maydonini  hosil  qiladi.  Bu 
magnit 
maydoni 
rotor 
o‘zaklarining 
magnitlanganlik  darajasini  oshiradi,    natijada 
rotor o‘zaklari atrofidagi  magnit oqim kuchayadi. 
Bu  esa,  o‘z  navbatida,  generatorning  stator  chulg‘amlarida  induksiyalanayotgan 
EYUK    qiymatini  o‘rtishiga  olib  keladi.    Bu  jarayon  uzluksiz  davom  etadi, 
natijada generator uyg‘onib, ishga tushib ketadi. 
  O‘z-o‘zini    uyg‘otuvchi    generatorlarning  asosiy  kamchiligi  shundan  iboratki,  
rotor o‘zaklaridagi qoldiq magnetizm ta’sirida hosil bo‘ladigan magnit oqimining 
ancha sustligi, generator to‘la ishga  tushishi uchun zarur bo‘lgan uyg‘otish tokiga 
erishish    uchun    rotorning  aylanishlar  chastotasi  nisbatan  yuqori  bo‘lishi  kerak. 
Bundan  tashqari,  uyg‘otish  zanjiri  qarshiligining  ozgina  ortishi  ham  generator 
uyg‘onishining  ishonchlilik darajasini kamaytiradi. Shuning uchun  uyg‘otishning 
bu usuli qo‘llangan ba’zi generatorlarda qo‘shimcha, tashqaridan uyg‘otish tadbiri 
ham ko‘riladi. 
  Zamonaviy  generatoralarning  ba’zi  turlarida,  ularni  quvvatini  oshirish 
maqsadida,  to‘g‘rilagich  blokiga  ikki  dioddan  tashkil  topgan  qo‘shimcha    yelka 
o‘rnatilmoqda,  (1.6-rasmda  punktir  chiziq  bilan  ko‘rsatilgan).  To‘g‘rilagichning 
bunday sxemasi stator chulg‘amlarning faqat «yulduz» usuli bilan ulangan  xolda 
1.6-rasm.  O‘z-o‘zini  uyg’otuvchi  
o‘zgaruvchan    tok  generatorining 
sxemasi 
1.7-rasm. Faza kuchlanishi U
f 
  ni  
birinchi  U
1 
va    uchinchi  U
3 
  
garmonika  sinusoidalarning  yi-
g’indisi shaklidagi ko‘rinishi 

---

 
16 
ishlatish  mumkin,  chunki  qo‘shimcha    yelka  generatorning  umumiy  zanjirga 
«yulduz» sxemasining nol nuqtasidan ulanadi. 
  To‘g‘rilagichning  VD7,  VD8  diodlardan  tashkil  topgan  qo‘shimcha    yelkasi 
generatorning  faza  kuchlanishining  o‘zgarish  shakli  sinusoidadan  farqli  bo‘lgan 
xollarda ishga tushadi. Bu hol, yuqorida ko‘rsatilgandek, generatorning yuklamasi 
ortishi bilan kuchliroq namoyon bo‘ladi. Kuchlanishning o‘zgarish shakli qanday 
bo‘lishidan  qat’iy  nazar  uni  ma’lum  sinusoidalar  yig‘indisi  ko‘rinishiga  keltirish 
mumkin.  Bu  sinusoidalar  garmonikalar  deb  yuritiladi.  Birinchi  garmonikaning 
chastotasi  faza  kuchlanishining  chastotasiga  mos  keladi,  uchinchi  garmonikaning 
chastotasi  esa  birinchisinikiga  nisbatan  uch  marta  yuqori  bo‘ladi.  Faza 
kuchlanishining  o‘zgarish  shaklini  birinchi  va  uchinchi  garmonikalar  yig‘indisi 
ko‘rinishidagi ifodasi 1.7 - rasmda keltirilgan.       
VD7,  VD8  diodlar  aynan  uchinchi  garmonika  kuchlanishini  to‘g‘rilaydi  va 
generatorning nominal quvvatini taxminan 12…15 % ga oshirish imkonini beradi.