Ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar va mulkchllik munosabatlari

Mulkchilik  munosabatlari 

-   bu  mulk  obyektini 

o'zlashtirish  bo'yicha  mulk  subyektlari  o'rtasidagi  iqtisodiy 

munosabatdir.  Bu  qoidani  quyidagi  tasvir  orqali  ifodalash 

mumkin:

100

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Mulkchilik 

huquqlari 

esa 

mulk 

subyektining 

mulk 

obyektiga  nisbatan  munosabatidir,  ya’ni  undan  foydalanish  va 

nazorat  qilish  yuzasidan  kelib  chiquvchi  huquqlar  majmuidir:

Mulkning  tuzilishi  va  shakli  xilma-xilligi  sababli,  bu 

mulkni  o'zlashtiruvchi  yuqorida  ko'rsatilgan  subyektlar  ham 

turli  darajada  boMadi.  Masalan,  davlat  mulkining  bevosita 

subyektlari  respublika  hokimiyati  va  boshqaruv  organlari, 

davlat  korxonalari  va  muassasalari  hamda  ularning  mehnat 

jamoalari  a ’zolari  boMishi  mumkin.

Jam oa  mulk  subyektlari  (tasarruf etuvchilar)  sifatida jam oa 

korxonalari,  koperativlar,  xo‘jalik  jamiyati  va  shirkatlari, 

aksionerlik  jamiyatlari,  xo'jalik  birlashmalari  (uyushmalari), 

jam oat  ham da  diniy  tashkilotlar boMishi  mumkin.

Aralash  mulk,  ya’ni  huquqiy  shaxslar  va  fuqarolarning 

mulki  ham  mavjud  boMishi  sababli,  bu  mulk  subyektlari 

sifatida 

qo‘shma 

korxonalar, 

xorijiy 

fuqarolar, 

xorijiy 

tashkilotlar va  xorijiy  davlatlar  chiqadi.

Shunday  qilib,  mulk  subyektlari  ko‘p  darajali  boMib,  shu 

subyektlardan  birontasi  o‘zini  mulk  egasi  sifatida  yuzaga  chiqara 

olmasa,  unda  mulkchilik  munosabatlari  rasrniy va yuzaki  tus oladi.

Mulkchilik  munosabatlarining  samarali  amal  qilishi  mulk 

bilan  bogMiq  huquqlarning  bir-biridan  to ‘g‘ri  va  aniq  ajratilishi 

hamda  ularning  xo‘jalik  subyektlari  o ‘rtasida  oqilona  taqsim- 

lanishiga  bogMiq  boMadi.  Bu  qoidalar  neoinstitusionalizm 

yoMialishining  muhim  nazariyalaridan  biri  boMgan  mulkchilik 

huquqlari  iqtisodiy  nazariyasi  tom onidan  keng  yoritib  berilgan.

Mulkchilik  huquqlari  nazariyasining  asoschilari  boMib  ameri- 

kalik  iqtisodchilar  R.Kouz  va  A.Alchian  hisoblanadi.  Shuningdek, 

bu  nazariyaning  yanada  rivojlanishida  Y.Barsel,  G.Demees, 

D.Nort,  R.Pozner va boshqalar katta hissa  qo‘shganlar.

Mulkchilik  huquqlari  nazariyasi  namoyondalari  mazkur 

muammoni  tadqiq  etishdagi  ikkita  o'ziga  xos  yondashuvlari 

bilan  ajralib  turadi.

101

www.ziyouz.com kutubxonasi

---