1-ma’ruza 1-mavzu: materialshunoslik va konstruksion materiallar texnologiyasi fanining predmeti va vazifasi

Qk 
КЛ 
Qс ЛМ
 
 
 
;
                         
 
;
  
 
Qy КМ 
Qy КМ
 
     L  nuqta  dagi    qotishmaning    qattiq  faza  miqdorini  yuqoridagi  formulalar 
asosida aniqlaymiz.  
 
КЛ 
60
 
 
Qk 
 
Qy 
 
 
100
     
75%
  
 
КМ 
80
 
  
Xulosa  qilsak,  280
o
S  temperaturada  bu  qotishma  75%  qattiq  SB  kristallari, 
25% suyuq eritmadan iborat bo‘ladi.  
2  -  misol.  Tarkibi  80%  SB  ,bilan  20%  PB  dan  iborat  qotishmaning  uy  
temperaturasidagi  fazalari  va  ularning  miqdori aniqlansin.  
     80%SB  li  qotishmaning  20
o
S  temperaturadagi  o‘rnini    belgilab  1    -    1 
vertikal  va  gorzinotal  EM  chiziqlar  o‘tkazsak,    ular  K  nuqta  da  kesishadi. 
Ma‘lumki,  bu sohada qotishma SBkr bilan evtektikadan iborat bo‘ladi.  
     Kesmalar  qoidasiga  ko‘ra  qotishmaning  bu    sohadagi    fazalar  miqdorini 
quyidagicha aniqlaymiz.  
 
ЭК 
67
 
 
Qk 
 
Qу 
100
   
77%
 Svkr  
 
ОМ 
87
 
  
     Qolganl  23%   evtertika  
bo‘ladi.  
Bazi   hollarda  
qotishma 
fazalarining miqdorini  uchburchak  usulda  aniqlanadi. Qotishmaning  S 
nuqta dagi tarkibi 100% evtertikadan iborat.  
     Bunda ko‘rilgan AVD uchburchakning  SD  kesmasini  100%  deb olib, A  
nuqta  dagi    tarkibli  qotishma  miqdorini  aniqlash  uchun  bu  nuqta  dan  AVD 
uchburchak asosiga 1 - 1 perpendikulyar chiziq  o‘tkazib,uni uchburchakning 
VD-  kesmasiga  tushirilsa,olingan  MK  chizig‘i  A  nuqta  dagi  ayni 
qotishmaning evtertika miqdorini  beradi.  
O‘xshash SVD va MVK uchburchaklardan ma‘lumki  
  
 
МК МВ 
МВ
 
 
 
;
                  bu yerdan     MKqSD 
 
;  
 
СД СВ 
СД
 
  
     MV  va  SV  kesmalar  qiymatlarini  tenglamaga  qo‘yib,    MK  qiymatini 
aniqlaymiz.  
MKq
 
100 
 
23%
  
     Demak, qotishma 23 % evtertika,77% SBkr dan iborat bo‘ladi.  
5.
 
1873  -1878  yillarda  D.Gibs  muvozanat    holatidagi    qotishmalarni  erkinlik 
darajasi  bilan  komponentlar,  fazalar  va  o‘zgaruvchan  tashqi    omillar  
(temperatura, bosim)ning  bog‘liqligini ko‘rsatuvchi matematik ifoda - fazalar 
qoidasini yaratadi.  

---

 
  42
 
  
SqK-FQUt  
  
Bu  yerda  K  -  komponentlar  soni,  F-  fazalar  soni,Ut  -    o‘zgaruvchan  tashqi 
omillar.  
     Agar  o‘zgarmas  bosimli  va  konsentrasiyali  qotishmaning    faqat 
temperaturasi    o‘zgarsa,  unda  yuqoridagi  formula  quyidagi  ko‘rinishga  ega 
bo‘ladi.  
SqK-FQ1  
  
Bu  formulani  sof  metall    va    ikki    komponentli    qotishmaga  tatbik  etib 
ko‘raylik.  
     Ma‘lumki,  
sof   metall  
bir  
komponentli  
bo‘lib,u 
 
kritik temperaturada ikki  fazaga  (suyuq  va qattiq) uy temperaturasida 
esa qattiq fazaga egadir.  
     Agar K  q1,F  q  2 bo‘lsa,metallning erkinlik darajasining topish uchun bu 
ko‘rasatgichlarni  yuqoridagi  formulaga  qo‘ysak,unda  sq12Q1q0  bo‘ladi. 
Shuni  ko‘rsatadiki,ayni Sharoitda sistema muvozanat holatda bo‘ladi.  
     Metallning temperaturasi  kritik  temperaturadan  ortsa yoki kamaysa 
fazalarning muvozanat  holati  buziladi. Demak,  bu holatni saqlash uchun 
temperaturani o‘zgartmaslik kerak.  
     Endi  fazalar  qoidasini  ikki  komponentli  RV  -  SB    qotishmaning  suyuq  
eritma    sohasiga    tatbik  etib  ko‘raylik.  Ma‘lumki,bu  qotishmada  Kq2,  Fq1, 
unda Sq2-1Q1q2 bo‘ladi.  
     Bu  
Shunii  
ko‘rsatadiki,  
qotishmaning  
ayni   sohasida 
temperaturasini va komponentlar konsentrasiyasini ma‘lum  chegarada  
o‘zgartirish mumkin, bunda fazalar saqlanib qoladi. Bu qoida asosida 
qotishmalarning holat diagramma  sohalariga  tegishhli  fazalarni, binobarin 
texnologik  ishlov  berish  rejimini to‘g‘ri belgilash mumkin.  
Sinov savollari:  
1.
 
Qotishmalarning turlari va ularning tarkibi.  
2.
 
Mexanik aralashmali qotishmalar.  
3.
 
Qattiq eritmali qotishmalar.  
4.
 
Kimyoviy birikmali qotishmalar  
5.
 
Holat diagrammasi deb nimaga aytiladi?  
6.
 
Rv-Sb qotishmasining holat diagrammasi?  
7.
 
Fazalar miqdori qanday aniqlanadi?  
8.
 
Muvozanat  holatidagi  qotishmalarning  erkinlik  darajasi  qanday 
aniqlanadi?  
9.
 
Eruvchi va erituvchi atomlarning urin almashhishi nima?  
10.
 
Evtektik holat nima?  
11.
 
Qotishmalar deb nimaga aytiladi?  
12.
 
Ayirish qattiq eritmalar deb nimaga aytiladi?  
13.
 
Muvozanat holatidagi qotishma nima?  

---

 
  43
 
14.
 
Muvozanat  holatdagi  qotishmalarning  erkinlik  darajasi 
qanday  formula bilan aniqlanadi?  
  
Test sinovlari:  
1.Qotishmalar deb nimaga aytiladi?  
A)
 
metallar aralashmasiga qotishmalar deyiladi  
B)
 
elementlar aralashmasiga qotishmalar deyiladi  
C)
 
ikki  yoki  undan    ortiq  elementlarni  birga    suyuqlantirish  orqali 
hosil qilinganaralashmaga aytiladi  
D)
 
metallar bilan metallmaslar aralashmasiga aytiladi  
E)
 
tashkil etuvchilar aralashmasiga aytiladi  
2.Suyuqlantirmay  elektroliz  qilish,  qizdirib  qovushhtirish  yo‘li  bilan  hosil 
qilingan qotishmalar qanday ataladi?  
A)
 
foro qotishmalar  
B)
 
murakkab qotishmalar  
S) oddiy qotishmalar  
D)
 
aralashma qotishmalar  
E)
 
psevdo qotishmalar  
3.Qotishmalarni tashkil etuvchi elementlar nima deb ataladi?  
A)
 
qotishma elementi  
B)
 
komponent  
C)
 
bir qismi  
D)
 
kristall panjara  
E)
 
qattiq element  
4.Qotishmaning holat diagrammasi nima?  
A)
 
qotishmaning tarkibini ko‘rsatuvchi diagramma  
B)
 
qotishmaning muvozanatini aniqlovchi egrlik  
C)
 
qotishmalar  holatining  temperatura  va  konsentrasiyasiga  qarab 
o‘zgarishini ko‘rasatuvch diagramma  
D)
 
temperatura o‘zgarishini ko‘rsatuvchi diagramma  
E)
 
qo‘shma holatlarni belgilovchi diagramma  
5.Suyuq  qotishmaning    kristallana  boshhlash  temperaturasi  nuqtasi  qanday 
nuqta  deb nomlanadi?  
A)
 
suyuqlanish  nuqtasi  
B)
 
kritik nuqta   
C)
 
solidus  
D)
 
likvidus nuqta   
E)
 
evtektika nuqtasi  
6.Qotishma temperaturasi kristallanib bo‘lgan  nuqta  qanday aytiladi?  
A)
 
kritik nuqta   
B)
 
solidus nuqta   
C)
 
likvidus nuqta   
D)
 
erish nuqtasi  
E)
 
qotish nuqtasi  

---

 
  44
 
7.Eng  past  temperaturasida  suyuqlanadigan  va  qotadigan  qotishma  qanday 
qotishma deb ataladi?  
A)
 
toza  
komponentlar  
ichida  
  
eng   past 
  temperaturada  
suyuqlanadigan qotishma evtektika deyiladi  
B)
 
toza qotishma deyiladi  
C)
 
suyuqlanuvchi qotishma deyiladi  
D)
 
qattiq qotishma deyiladi  
E)
 
nafis qotishma deyiladi  
8.Komponentlar  mexanikaviy    aralashma  hosil  qiladigan  qotishmalarning 
holat diagrammalari qanday diagramma deb ataladi?  
A)
 
ikkinchi tip holat diagramma  
B)
 
holat diagramma  
C)
 
evtektika diagrammas  
D)
 
birinchi tip holat diagrammasi  
E)
 
uchinchi tip holat diagrammasi  
9.Suyuq  holatda  ham  qattiq  holatda  ham  bir-birida  istagancha  eriydigan  ikki 
komponentdan  iborat    qotishmalaning    holat  diagramasiga  qanday  holat 
diagrammasi deyiladi?  
A)
 
birinchi tip holat diagramma  
B)
 
umumiy holat diagramma  
C)
 
ikkinchi tip holat diagrammas  
D)
 
xususiy holat diagrammasi  
E)
 
holat diagrammasi  
10.Ikkinchi tip holat diagrammasiga misol keltiring.  
A)
 
Cu-Ni, Fe-Cr,  Fe-Co, Au-Ag  
B)
 
Fe-Cr, Fe-Co, Fe-C, Ag-Au  
C)
 
Bi-Sb, Au-Pt, Fe-C  
D)
 
Bi-Sb,  Au -Pt, Au-Ag,  Au-Pb,  Fe- Ni,  Fe-Cr, Fe-C, Fe-V  
E)
 
Fe-C,  Cu-N i, Fe-Cr, Fe-Co  
11.Metallarda qanday kristall panjaralar  bo‘ladi?  
A)
 
7  xil  kristallik  panjarasi  bo‘ladi:  kub,  geksog‘onal,  tyotragonal, 
romba, yordik, rombik, monoklelik, griklilik  
B)
 
3 xil kristallik: panjara hajmi, eklari va tomonlari markazlashgan 
kub  
C)
 
kub geksonal, rombik,  paralelopiped   
D)
 
hajm markazlashgan kub, rombik va o‘qlari markazlashgan  
E)
 
tomoni markazlashgan geksog‘onal, diog‘onal, trigonal  
12.Qo‘rg‘oshin  bilan  surma  qotishmalarining  holat  diagrammasi  qanday 
tuziladi?  
A)
 
qo‘rg‘oshin bilan surmaning qotishi va erishiga qarab  
B)
 
qo‘rg‘oshin erishiiga qarab tuziladi  
C)
 
surmaning erishiiga qarab tuziladi  

---

 
  45
 
D)
 
qo‘rg‘oshin-surmaning  holat  diagrammasini  tuzishda  termik 
analiz  natijalaridan  foydalanib  ordinataga  temperatura,  obtsissada 
qo‘rg‘oshin va surmaning foizdagi miqdoriy aralashmasi quyiladi  
E)
 
holat    diagrammasi  birinchi  tip  holat  diagrammasi  asosida 
tuziladi  
13.Metall  va  qotishmalarining  ichki  no‘qsonlarini  aniqlashning  qanday 
usullari  mavjud?  
A)
 
rentgen usuli o‘lchash usuli  
B)
 
ultratovush usuli  
C)
 
rentgen,  ultratovush, magnitaviy maydon usullari  
D)
 
magnitaviy maydon kuzatish usuli  
E)
 
mikroskopik va  ultratovush  
 
 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
  46