Bi-50 guruh talabasi Abdullaeva Samara Ilmiy rahbar

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4-rasm. O’zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va 

xususiylashtirish jarayonini amalga oshirish bosqichlari

15

 

Xususiylashtirishning  birinchi  bosqichida  davlat  xalq  xo‘jaligining  iqtisodiy 

jihatdan  samarasiz  bo‘lgan,  biroq  butun  mamlakatning  iqtisodiy  taraqqiyotida 

muhim  rol  o‘ynaydigan  ayrim  sektotlarini,  ayrim  korxonalarni  saqlab  turishni  va 

mablag‘ bilan ta‘minlash vazifalarini o‘z zimmasiga oldi. 

Iqtisodiy  islohotlarni  amalga  oshirishning  birinchi  bosqichi  natijasida  kichik 

xususiylashtirish  amalda  tugallandi,  davlat  mulkini  boshqarish  va  uni 

mulkchilikning  boshqa  shakllariga  aylantirish  uchun  kerak  bo‘lgan  muassasalar 

tizimi vujudga keltirildi. 

Savdo,  aholiga  maishiy  xizmat  ko‘rsatish,  mahalliy  sanoat  korxonalari 

xususiy  va  jamoa  mulki  qilib  berildi.  Natijada  1997  yilda  savdo-sotiq  hajmi  va 

                                                           

15

 

T.Jo‘rayev, D.Tojiboyeva ―Iqtisodiyot nazariyasi‖ Toshkent ―Iqtisod-Moliya‖ 2012

 

I bosqich 

(1992-1993 yillar) 

V bosqich  

(2003 yildan boshlab) 

 

 

IV bosqich 

(1998-2002 yillar) 

 

 

III bosqich  

(1996-1998 yillar) 

 

 

II bosqich  

(1994-1995 yillar) 

 

 

Umumiy uy-joy fondini, savdo, mahalliy sanoat, xizmat ko'rsatish 

korxonalarini, qishloq xo'jalik mahsulotlarini qayta ishlash tizimi 

korxonalarini xususiylashtirish 

 

Ko'plab o'rta va yirik korxonalar hissadorlik jamiyatlariga aylantirish hamda 

ularning aksiyalarini respublika qimmatbaho qog'ozlar bozorida sotish 

 

Aksiyalarining nazorat paketi davlat mulkida bo‘lgan yirik korxonalar va 

tarmoqlarni xususiyiashtirish 

Xususiylashtirilgan korxonalarga xorijiy investisiyalarni jalb etish, boshqaruv 

samaradorligini oshirish va mulkchilikning  yangi munosabatlarini to'laqonli 

amal qilishi uchun sharoitlar yaratish 

 

Xususiylashtirish jarayonlari samaradorligini oshirish va jadallashtirish, 

iqtisodiyotda xususiy sektorning ishtirokini faollashtirish va salmog'ini 

oshirish 

 

---

36 

 

umumiy  ovqatlanish  yalpi  mahsulotining  95  foizdan  ortiqrog‘i  davlatga  qarashli 

bo‘lmagan  sektorga  to‘g‘ri  keldi.  Uy-joylarni  xususiylashtirish  jarayonida  ilgari 

davlat ixtiyorida bo‘lgan bir milliondan ortiq kvartira yoki davlat uy-joy fondining 

95 foizdan ortiqrog‘i fuqarolarning xususiy mulki bo‘lib qoldi. 

Davlat  ijtimoiy  dasturida  belgilab  berilgan  ikkinchi  bosqich

 

1994-1995 

yillarga  to‘g‘ri  keldi.  Bu  bosqichda  ko‘plab  o‘rta  va  yirik  korxonalar  hissadorlik 

jamiyatlariga  aylantirildi  hamda  ularning  aksiyalari  respublika  qimmatbaho 

qog‘ozlar bozorining asosini tashkil etdi. Davlat mulki hissadorlikka aylantirilishi 

bilan bir qatorda kichik xususiy biznes korxonalari qizg‘in tashkil qilindi. 

Mulkni  davlat  tasarrufidan  chiqarishning  va  xususiylashtirishning  bu 

bosqichda ochiq turdagi aksionerlik jamiyatlarini vujudga keltirish, davlat mulkini 

tanlov  asosida  hamda  kim  oshdi  savdosida  sotish  amaliyotga  joriy  qilindi. 

Ko‘chmas mulk va qimmatli qog‘ozlar bozorining yangi muassasalari barpo etildi. 

Mulkni  davlat  tasarrufidan  chiqarish  va  xususiylashtirishdan  keladigan 

samara  ikki  yoqlama  tavsifga  ega.  Bir  tomondan,  u  aholining  bo‘sh  turgan 

mablag‘larini  o‘ziga  jalb  qilib,  ularning  bozorga  taziqini  pasaytiradi.  Ikkinchi 

tomondan,  yangi  mablag‘larni  ishlab  chiqarishga  jalb  etish  va  tovar  ishlab 

chiqaruvchilar  o‘rtasida  raqobatni  yuzaga  keltirish  uchun  sharoit  yaratadi.  Bu 

yerda shuni ta‘kidlash lozimki, xususiylashtirish iqtisodiyotning davlatga qarashli 

bo‘lmagan sektorini shakllantirishning yagona yo‘li emas. Tashabbuskorlik asosida 

yakka  tartibdagi  xususiy  mulkchilikka  asoslangan,  shuningdek,  turli  xil 

kooperativlar,  shirkatlar,  ma‘suliyati  cheklangan  jamiyatlar  ko‘rinishidagi  kichik 

va o‘rta korxonalarni tashkil qilish - ikkinchi qudratli jarayon hisoblanadi. 

Respublika  iqtisodiyoti  1996  yildan  boshlab  mulkni  davlat  tasarrufidan 

chiqarish  va  xususiylashtirishning  uchinchi  bosqichiga

 

kirdi.  Bu  bosqich  davrida 

(1996-1998 yillar) xususiylashtirilmaydigan ob‘yektlar ro‘yxatiga kirmagan barcha 

ob‘yekt va korxonalar (jami 3146 ta) davlat tasarrufidan chiqarildi. 

Xususiyiashtirish  jarayonlarining  to‘rtinchi  bosqichi

 

(1998-2002  yillar)  ning 

asosiy  vazifalari  sifatida  davlat  byudjetiga  xususiylashtirishdan  tushgan 

mablag‘larni  yo‘naltirish, xususiylashtirilgan korxonalarga  xorijiy  investisiyalarni 

---

37 

 

jalb  etish,  boshqaruv  samaradorligini  oshirish  va  mulkchilikning  yangi 

munosabatlarini  to‘laqonli  amal  qilishi  uchun  sharoitlar  yaratish  tadbirlarini 

amalga oshirish belgilandi. 

O‘zbekistonda 

davlat 

tasarrufidan 

chiqarish 

va 

xususiyiashtirish 

jarayonlarining 

so‘nggi-beshinchi 

bosqichi

 

O‘zbekiston 

Respublikasi 

Prezidentining  2003  yil  24  yanvardagi  «O‘zbekiston  iqtisodiyotida  xususiy 

sektorning  ulushi  va  ahamiyatini  tubdan  oshirish  chora-tadbirlari  to‘g‘risida»gi 

Farmoni  bilan  bog‘liq.  Iqtisodiy  nochor  davlat  korxonalarini  davlat  tasarrufidan 

chiqarish  va  xususiyiashtirish  jarayonini  jadallashtirish,  shuningdek,  mazkur 

korxonalarni modernizasiyalash va barqaror rivojlantirish uchun to‘g‘ridan-to‘g‘ri 

investisiyalarni  jalb  etish  maqsadida  xususiylashtirilgan  ob‘yektlarga  narx 

belgilashning  samarali  mexanizmi  joriy  etildi.  Xususan,  xususiylashtirilgan 

korxonalar davlat aktivlarining boshlang‘ich narxlarini sekin-asta pasaytirib borish 

hamda  davlat,  iqtisodiy  nochor  korxonalarni  va  past  likvidli  ob‘yektlarni  nol 

darajadagi xarid qiymati bo‘yicha tanlov asosida investisiya majburiyatlarini qabul 

qilish sharti bilan investorlarga sotish tartiblari tasdiqlandi.

 

Keyingi  yillarda  mamlakatimizdagi  xususiylashtirish  jarayonlarida  xorijiy 

investorlarning  ishtirokiga  katta  e‘tibor  qaratilmoqda.  Jumladan,  2005  yilning  11 

aprelida  qabul  qilingan  O‘zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  «To‘g‘ridan-

to‘g‘ri  xususiy  xorijiy  investisiyalarni  jalb  etishni  rag‘batlantirish  borasidagi 

qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi Farmoni buning yaqqol dalilidir. Mazkur 

Farmonga  binoan,  2005  yilning  1  iyulidan  boshlab  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  xususiy 

xorijiy  investisiyalarni  jalb  etadigan  korxonalar  quyidagi  soliq  va  majburiy 

ajratmalarni to‘lashdan ozod etiladi: 

-asosiy faoliyati bo‘yicha daromad (foyda) solig‘i; 

-mulk solig‘i; 

-obodonlashtirish solig‘i; 

- ekologiya solig‘i; 

- mikrofirma  va  kichik korxonalar uchun belgilangan yagona soliq; 

- Respublika yo‘l jamg‘armasiga ajratma. 

---

38 

 

Xorijiy  investisiyalar  uchun  bunday  imtiyozlarning  belgilanishi,  shubhasiz, 

yaqin  yillar  davomida  mamlakatimizdagi  mulkni  davlat  tasarrufidan  chiqarish 

hamda  xususiyiashtirish  jarayonlarida  ular  ishtirokining  yanada  kengayishi  va 

buning natijasida, mazkur jarayonlar samaradorligining sezilarli darajada oshishiga 

olib keladi. 

Respublikada xususiylashtirishning adresli yo‘naltirilganligi uning navbatdagi 

xususiyatidir.  Bu  aholining  barcha  qatlamlariga  mazkur  jarayonda  aniqroq  va 

natijaliroq 

qatnashishi 

imkonini 

beradi. 

Xususiylashtirishning 

adresli 

yo‘naltirilganligi  uy-joylarning  o‘z  egalariga  imtiyozli  yoki  bepul  berilishida, 

aholining  ko‘proq  muhtoj  va  zaif  qatlamlarini  qo‘llab-quvvatlashning  turli  xil 

dasturlari byudjet mablag‘lari hisobiga qoplanishida, qishloq aholisi o‘z yordamchi 

xo‘jaligi uchun chek yerlar olishi kabilarda ifodalanadi. 

O‘zbekistonda  xususiylashtirishning  to‘lovliligi  uning  navbatdagi  muhim 

xususiyatidir.  Pulni  to‘lash  orqali  davlat  tasarrufidagi  korxona  va  ob‘yektlarni 

xususiylashtirishda  mulkni bepul  taqsimlash bilan  bog‘liq salbiy  holatlar bartaraf 

etilishi  bilan  birga  qator  muammolarni  hal  qilish  imkoniyati  yaratiladi.  Bulardan 

asosiysi, avvalo, tadbirkorlikni, xususiylashtirilgan korxonalarni davlat tomonidan 

qo‘llab-quvvatlashning 

moliyaviy 

manbalari 

paydo 

bo‘ladi, 

bozor 

infrastrukturasini  barpo  etish  uchun  resurslar  vujudga  keladi  va  aholini  ijtimoiy 

muhofazalash dasturini ro‘yobga chiqarish uchun mablag‘lar jamlanadi. 

Davlat  mol-mulkini  yangi  mulkdorlarga  sotish  yo‘li  orqali  ularning 

mulkchilikning  boshqa  shakllariga  aylantirilishi  bilan  birga  xususiylashtirishdan 

olinadigan  mablag‘lar  shu  korxonaning  o‘zini  qo‘llab-quvvatlashga,  yangi 

raqobatlashuvchi korxonalar barpo etishga ham sarflanadi. 

Navbatdagi  muhim  xususiyat  -  respublikada  mulkni  davlat  tasarrufidan 

chiqarish chog‘ida aholi uchun kuchli ijtimoiy kafolatlar yaratildi  va ta‘minlandi. 

Ijtimoiy  kafolatlar  bir  butun  imtiyozlar  tizimi  orqali  yaratildi.  Bular 

xususiylashtirilayotgan  korxona  mehnat  jamoasiga  aksiyalarni  imtiyozli  shartlar 

bilan  sotish,  yangi  mulkdorga  eskirgan  asosiy  fondlar  hamda  ijtimoiy 

infrastruktura  ob‘yektlarini  bepul  topshirish,  davlat  korxonalarining  mol-mulki, 

---

39 

 

fermalar,  bog‘lar  va  shu  kabilarni  imtiyozli  shartlar  asosida  xususiyiashtirish, 

hamda soliq to‘lashda ayrim imtiyozlar berish kabilardir. 

Ijtimoiy kafolatlar iste‘mol savatining eng kam miqdorini kuzatib borish, eng 

kam ish haqini, daromad solig‘ini tartibga solish kabilarni ham o‘z ichiga oladi. 

Ijtimoiy 

muhofazalash 

davlatning 

barcha 

mulkdorlar 

hissadorlar, 

xususiylashtirilgan 

uy-joylaming, 

sotib 

olingan 

texnika, 

avtotransport 

vositalarining,  yer  maydonlari,  xususiylashtirilgan  fermalar  va  boshqa 

vositalarning egalarining huquqlarini himoya qilishda o‘z ifodasini topadi. 

Respublikada davlat mulkini xususiylashtirishning o‘ziga xos boshqa jihatlari 

Prezidentimiz I.A.Karimov tomonidan bayon qilingan iqtisodiy islohotlarni amalga 

oshirishning asosiy qoidalaridan kelib chiqadi. Bular quyidagilar: 

a)  davlat  mulkini  xususiylashtirish  respublikada  amalga  oshirilayotgan 

islohotlarning ichki mantiqiga bo‘ysundiriladi va ularning asosini tashkil qiladi; 

b) mulkni xususiylashtirish jarayoni davlat tomonidan boshqariladi; 

c)  xususiylashtirishni  huquqiy-me‘yoriy  jihatdan  ta‘minlashda  qonunlarga 

rioya etiladi. 

Respublikamizda  xususiylashtirish  bo‘yicha  qo‘yilgan  vazifa,  davlat  sektori 

bozor sharoitida ham sezilarli rol o‘ynashi inkor qilmaydi. Chunki iqtisodiyotning 

davlat  korxonalari  saqlanib  qolishi  kerak  bo‘lgan  sohalar  ham  mavjud.  Bunday 

korxonalar  uchun  ularning  bozor  sharoitlariga  tarkiban  moslashuviga  imkon 

beradigan xo‘jalik yuritish mexanizmini ishlab chiqish talab qilinadi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

40