Mavzu: Arab geograflari: Muqaddasiy, Istaxriy, Ibn Xavqal asarlarida toponomik ma’lumotlar

---

O’ZBEKISTON  RESPUBLIKASI  

OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI 

NAMANGAN DAVLAT UNIVERSITETI  

 

 

IJTIMOIY-IQTISODIY FAKU’TETI  

TARIX YO’NALISHI  

 

 

 201-GURUH TALABASI  

 

NASRIDDINOVA SANOBARNING 

 

“TARIXIY TOPONIMIKA” 

fanidan 

 

“Arab geograflari: Muqaddasiy, Istaxriy, Ibn Havqal asarlarida toponomik 

ma’lumotlar”

 

 mavzusida yozgan 

 

R e f a r a t 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ILMIY RAHBAR:                                       Z.SH.MADRAHIMOV 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Namangan-2014 

 

 

 

 

---

Mavzu: Arab geograflari: Muqaddasiy, Istaxriy, Ibn Havqal asarlarida 

toponomik ma’lumotlar

. 

 

 

Reja: 

 

 

 

Kirish 

1.

 

Muqaddasiy va uning “Ahsan at-taqosim” asarida berilgan toponomik 

ma’lumotlar. 

2.

 

Istaxriy va uning “Kitob  masolik ul-mamolik” asarida berilgan toponomik 

ma’lumotlar. 

3.

 

Ibn Havqal va uning “ Kitob ul-masolik va-l-mamolik” asarida berilgan 

toponomik ma’lumotlar.  

Xulosa 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

          

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

KIRISH 

Dunyodagi hamma narsaning o’z nomi bor. Insonlar bir joyni ikkinchisidan, 

bir  ko’chani  yonidagi  bir  ko’chadan,  tog’-adirlarni,  shahar  va  qishloqlarni  bir-

biridan  farq  qilish  uchun  nomlar  o’ylab  chiqarganlar.  Ibtidoiy  jamoa  tuzumi 

davrida  nomlar  juda  kam  bo’lgan,  keyinchalik  aholi  paydo  bo’lib,  qo’yilgan 

nomlar  ham  ko’p  vaqtlar  o’tishi  bilan  boshqa  nomlarga    o’zgartirilib  yuborilgan 

yoki butunlay yo’q bo’lib ketgan. Bu voqeani hozirgi vaqtda ham aniq ko’rishimiz 

mumkin.  Ayrim  shahar  va  qishloqlarning  eski  nomlari  o’rniga  yangi  nomlar 

qo’yiladi, bu eski nom nima uchun yo’qotildi-yu, nima uchun yangi nom qo’yildi, 

buning  sabablarini  ham  aniqlash  mumkin.  Sobiq  ittifoq  davrida  paydo  bo’lgan 

geografik  nomlar  aksari  kommunistik  partiyaning  rahbarlari  va  partiya  hamda 

davlat  yugurdaklarining  nomlaridan  iborat  mafkuraviy  nomlar  edi.    Mustaqillik 

yillarida  bunday  toponimlar  bekor  qilinib,    joylarning  tarixiy  nomlari  tiklandi  va 

sof  xalqona  toponimlar  paydo  bo’ldi.  Mana  shunday  joy  nomlarini,  geografik 

nomlar yoki toponimlar deb ataladi. Toponimlarni esa toponimika fani o’rganadi.  

 Toponimika geografik nomlar, kishi ismlarini o’rganadigan fan hisoblanadi. 

Toponimika  atamasi  lotin  tilidan  olingan  bo’lib,    “topos”  –  joy  ,  “onom”  yoki 

“onima” – nom degan ma’noni bildiradi. 

Toponimika  faniga  qiziqish  Yevropada  XIX  asrning  oxirlaridan  kuchaydi. 

Toponimikaga  oid  maxsus  asarlar  paydo  bo’ldi  va  geografik  nomlarni 

o’rganadigan komissiyalar tashkil etildi.  

1917-  yilga  qadar  toponimika  mustaqil  fan  sifatida  o’rganilmay,  uning 

vazifasini tarixiy geografiya fani bajarib kelardi. Sobiq ittifoq davrida toponimika 

faniga e’tibor kuchayib,  toponimik materiallarni to’plash va qayta ishlash sohasida 

jiddiy  ishlar  boshlandi.  Toponimikaning  fan  sifatida  tarkib  topishida  rus 

olimlarining  xizmatlari  katta.  Bunday  olimlarga  misol  sifatida  A.P.Dulzon, 

A.K.Matveev,  E.M.Murzayev,  V.A.Nikonov,  A.I.Popov,  V.N.Toporov  va 

boshqalarni keltirish mumkin.  

Bu  davrda  O`zbekiston  toponimlarini  o`rgangan  va  O`zbekiston 

toponimikasi  rivojiga  katta  hissa  qo`shgan  bir  qancha  o`zbek  toponimist  olimlar 

---

yetishib 

chiqqan. 

Jumladan, 

Ya.G`ulomov, 

M.Yo`ldoshev, 

H.Hasanov, 

A.B.Ahmedov, R.G.Muqminova kabi olimlar katta ishlarni amalga oshirgan.  

O`zbekistonning  VII  asr  oxiridan  boshlab,  XII  asrgacha  bo`lgan  tarixi 

ko`proq  va  deyarli  arab  tilidagi  yozma  manbalarda  yoritilgan  va  bu  an`ana 

keyincha ham Temuriylar davrigacha davom etgan. Bu davrda yurtimiz avval arab 

xalifaligi 

tarkibida 

so`ngra 

Somoniylar, 

Qoraxoniylar, 

G`aznaviylar, 

Xorazmshohlar davlatlarini boshdan kechirdi.  

O`zbekiston joy nomlarining o`rganilishiga “arab geograflari” nomlari bilan 

mashxur  olimlar  katta  hissa  qo`shgan.  Arab  eografiyasi  ayniqsa  X  asrda  keng 

rivojlandi. Bu davrda Muqaddasiy, Istaxriy, Ibn Havqal, Ibn Rusta, Ibn Xurdodbeh 

kabi  olimlar  va  boshqalar  yetishib  chiqdi.  Mazkur  muarrixlar  yurtimiz  hududini 

umummusulmon  olami,  arab  xalifaligi  bir  qismi  sifatida  yoritganlar.  Arablar 

tomonidan  yurtimizga  berilgan  nom  Movarounnahr  –  daryoning  u  yog`idagi 

mamlakat  mazmunii  bildiruvchi  jug`rofiy  nom  bizgacha  yetib  kelgan  bo`lib, 

asosan arab mualliflari asarlarda keltirib o`tilgan.