|
1.2.3. Irrigatsion sizot suvlari
O‘zbekiston sharoitida, sug‘oriladigan yerlarda gidrogeologik sharoit keskin
o‘zgarishlarga uchragan. Tabiiy jaryonlar o‘rnini sunʼiy, xo‘jalik faoliyati bilan
bog‘liq jarayonlar egallaydi. Sizot suvlari atmosfera yog‘inlari, yer usti oqar suvlari
(daryolar), yer osti suvlari oqimlari, irrigatsion suvlar, sho‘r yuvish suvlari, bosimsiz
sizot suvlaridan pastda joylashgan bosimli suvlardan kelib qo‘shiladigan suvlar
hisobiga ozuqa oladi. Sug‘orish maydonlarida sizot suvlarining ozuqa olishida
irrigatsion suvlar va pastdagi bosimli suvlar katta rol o‘ynaydi. Sug‘orishdan
bo‘ladigan infiltratsiya hisobiga sizot suvlarining ustida infiltratsion suvlar
to‘planadi. Ularni irrigatsion sizot suvlari deb yuritiladi.
Irrigatsion sizot suvlari, xususan sizot suvlaridan faqat hosil bo‘lishi bilan
emas, balki harakati bilan farq qiladi. Ular sizot suvlari yuzasida yotadi va ularga
bosim bilan taʼsir qiladi. Ular infiltratsiya bo‘layotgan yerlarda sizot suvlari sathini
ko‘taradi va pastga qarab tik harakat hosil qiladi. Bu ikki xil suvlar
minerallashganligi bilan bir-biridan farq qiladi. Xususan sizot suvlarini
minerallashganligi
yuqori
bo‘lsa,
irrigatsion-sizot
sizot
suvlarining
minerallashganligi past darajada boʼladi. Sizot suvlari yuzasida minerallashganligi
past bo‘lgan yerlarda ko‘p vaqtlarda (hollarda) chuchuk, turli qalinlikka ega bo‘lgan
irrigatsion-sizot suvlari hosil bo‘ladi.
Birinchidan, agar sug‘orish dalalari ostida minerallashganligi past irrigatsion-
sizot suvlari hosil boʼlsa, sug‘oriladigan tuproqlarda sho‘rlanish jarayoni deyarli
kechmaydi, tuzi yuviladi va qulay meliorativ holat vujudga keladi. Ikkinchidan,
hosil bo‘lgan minerallashganligi past irrigatsion-sizot suvlari, suv tanqis yillari
sug‘orish suvlarining qo‘shimcha manbai bo‘lib hisoblanishi mumkin. Uchinchidan,
ayrim hollarda minerallashganligi yuqori suvlar hosil bo‘lishi mumkin, va ular
yerlarni qayta sho‘rlanishiga sababchi bo‘ladi. O‘zbekistonning sug‘oriladigan
maydonlari ostida 24,32 km
3
irrigatsion-sizot suvlari zaxiralari mavjudligi
aniqlandi. Ulardan minerallashganligi 0-1,0 g/l bo‘lgan suvlar - 0,6234 km
3
,
minerallashganligi 1-3,0 g/l bo‘lgan suvlar - 15,93 km
3
, minerallashganligi 3-5,0 g/l
bo‘lgan suvlar 4,4 km
3
, minerallashganligi 5-10 g/l bulgan suvlar 2,8 km
3
va
minerallashganligi 10-20 g/l bo‘lgan suvlar 0,6 km
3
irrigatsion-sizot suvlari mavjud.
Jami 24,3 km
3
zahiradan iborat [23]. Irrigatsion-sizot suvlari hosil bo‘lishini har
doim ham ijobiy hodisa deb bo‘lmaydi. Аyrim hollarda, sug‘orish taʼsirida
irrigatsion-sizot suvlarini hosil bo‘lishi, pastki chuqurliklarda to‘plangan (mavjud
bo‘lgan) suvda yaxshi eriydigan tuzlarni yer yuziga qarab harakat qilishiga olib
keladi va tuproqlarda qayta sho‘rlanishni paydo bo‘lishiga olib keladi Yangi,
irrigatsion-sizot suvlari hosil bo‘lishi vaqtida, qishloq xo‘jaligi uchun noqulay
sharoit-bu ularning barqaror emasligidadir. Irrigatsion-sizot suvlari xususan sizot
suvlarini bosadi va bosimlar farqi hisobiga pastga qarab harakat qiladi va xususan
sizot suvlarini pastga va yon atrofga tarqalishiga (bosilib kirishiga) olib keladi. Sizot
suvlari bilan o‘simlik qobig‘i o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik turli xil ko‘rinishda
amalga oshadi. Sizot suvlari kapillyar g‘ovaklar orqali tuproqning ildiz tizimi
rivojlangan chuqurligiga yetib boradi va uni ozuqlantiradi. Bu ijobiy omil
hisoblanadi. Аgar sizot suvlari yer yuziga yaqin joylashgan bo‘lsa, tuproqdagi
g‘ovaklar suvga to‘ladi, ular havoni o‘tkazmaydi va natijada o‘simlikning
rivojlanishi susayadi yoki o‘ladi, yoki hosildorlik kamayadi Osma sizot suvlari
sugʼorish maydonlarida biror-bir qonuniyatga bo‘ysunmay tarqaladi, va dalalarda
turli kattalikdagi maydonchalarning meliorativ holatini buzadi. Qayta sho‘rlanish
sodir bo‘ladi. Lekin osma sizot suvlari dalaning hamma yerida, hamma ekinlar
ekilganda ham hosil bo‘lavermaydi. Osma sizot suvlari hosil bo‘lishi uchun
aeratsiya mintaqasida kichik qalinlikdagi tarqalish maydoni chegaralangan, suvni
yomon o‘tkazadigan yoki o‘tkazmaydigan gilli qatlamchalar bo‘lishi shart.
Ikkinchidan sug‘orishdan shimilayotgan suvning miqdori (W) qatlamchaning
filtratsiya koeffitsientidan katta bo‘lishi kerak (W>>K). Demak, bug‘lanish sizot
suvlari yuzasidan sodir bo‘lmaydi, balki kapillyar hoshiya yuzasidan sodir bo‘ladi.
Shu sababli zovurlarda sizot suvlar sathini pasaytirayotganda, faqat sizot suvlari
chuqurligiga emas, balki uning tepasida hosil bo‘lgan kapillyar hoshiyaning
chuqurligiga eʼtibor qaratish kerak.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
