Оliy vа oʻrtа mахsus ta’lim vаzirligi tоshkеnt аrхitеkturа

ZAXARLANISHNI OLDINI OLISH 
 
Qurilishda  zaxarlannshni  dastlabki  extiyot  choralaridan  biri,  mehnat 
jarayonida  odamlarni  zaruriyatsiz  zararli  moddalar  bilan  bevosita  yoki  bevvosita 
yaqinlashuvlariga yul qoʻymaslikdir. Buning uchun zararli moddalar ishlatiladigan 
qurilish jarayonlarida odamnii yaqindan ishtirok ettirmaslik usullarni ishlab chiqish 
va joriy qilish, ya’ni xavfli jarayonlarni robot - mexaniq, robot - manipulyatorlar 
zimmasiga  yuklash  zararli  moddalarni  umuman  ishlatmaslik  yullarini  qidirib 
topish, buni iloji topilguncha esa zararli modlalarni ishlatishda va saqlashda ularni 
bugʻlanishiga yoʻl qoʻymaslik xamda ish joyi havo muhitiga mutloq tarqatmaslik 
extiyot tadbirlarini yaratish va bajarilishnni nazorat qilib borishni ta’minlash zarur. 
Bu  borada  mehnat  щaroitini  sogʻlomlashtirish  uchun  zararli  bugʻ  va  gazlar 
yigilishi  mumkin  boʻlgan  xonalarni  havosinn  almashtirish,  ya’ni  shamollatish, 
zarur  extiyot  choralaridan  hisoblanadi.  SHamollatish  tabiiy  va  sun’iy  boʻlishi 

---

33 
 
mumkin. Tabiy shamollatish xonalarning eshik, deraza va fonarlari orqali elvizak 
uyushtirish tufayli amalga oshiriladi. Bunda xonaga kirgan salqin havo sekin - asta 
isiy  boshlaydi  va  solishtirma  xajmi  oshib  engillasha  borshi  sababli  xonannng 
yuqori  kismiga  qarab  harakatlana  boshlaydi.  Natijada  xonadan  chiqishga 
intilayotgan isigan havo oʻzi bilan ifloslangan havoni xam birga olib chiqib ketadi. 
Bu yuz foiz qanoatlantirmasa xamki, xar xolda foydadan xoli boʻlmaydi. 
Sun’iy  shamollatish  usuli  esa  oʻz  navbatida  ikki  xilga,  ya’ni  umumiy  va 
maxalliyga  boʻlinadi.  Bunda  havoning  harakati  mexanik  qurilmalar  -  havo 
soʻrgʻich  (ejektor)  lar  va  havo  xaydagich  (ventilyator)  lar  yordamida  amalga 
oshiriladi.  Maxalliy  shamollatishnn  tashkil  qilish  jarayonnda  bevosita 
manba’lardan  chiqayotgan  zaxarli  havoni  soʻrib  oluvchi  -  maxalliy  havo 
soʻrgʻichlardan foydalanilsa, umumiy shamollatish uchun esa, xonannng havosini 
batamom  almashtirishga  xizmat  qiluvchi  umumny  havo  soʻrgʻich  uskunalari 
tizimidan  foydalanishi  mumkin.  Birinchi  usulning  moxiyati,  yuqori  miqdordagi 
zaxarli  havo  aralashmasini  manba’dan  atrofga  tarqatmasdan  tashqi  havoning 
yuqorigi  qatlamiga  chiqarib  tarqatib  yuborishga  karatilgan  boʻlsa,  ikkinchisinnig 
vizifasi  esa,  xonadagi  havo  tarkibida  mavjud  zaxarli  gaz  bugʻ  va  chang 
moddalarinig  bir  metr  kub  xajmdagi  miqdori  ularnnng  zararsiz  REM  -  gacha 
kamaytirishga  (yoki  suyultirishga)  xizmat  qilshidir.  Ammo  bu  usullar  ayrim  - 
ayrim qoʻllanilganda xamma vaqt xam yaxshi foyda bermasligi mumkin. SHuning 
uchun koʻpchilik xollarda qurilish va boshqa sanoat korxonalarida bu ikkala usul 
birgalikda qoʻshib olib borilganda yaxshi natijalarga erishiladi. 
SHamollatish  tizimlari  toza  havo  oqimini  kerakli  tomosha  yoʻnaltirish  va 
joylardan  iflos  havoni  soʻrib  olishga  xizmat  qilishi  lozim.  xonaga  havo  oqimi 
yunaltirilganda  toza havo  ifloslangan havoni  qisman  siqib  chiqarilgan.  Xonadagi 
ifloslangan havo soʻrib olinganda esa eshik deraza va faromugʻlar orqali sof havo 
kirishi hisobiga havo tarkibi sogʻlomlashadi. 
Koʻpincha  mexanik  shamollatish  jarayonida  bir  tomondan  toza  havo  oqimi 
yuborilib  ikkinchi  tomondan  ifloslangan  havoni  soʻrib  olish  qurilmasdan 

---

34 
 
foydalaniladi. Bu xolda xonaga berilyotgan sof havo bilan soʻrib olinayotgai iflos 
havoning  nisbati  shamollatilayotgan  havo  muvozanati  deb  yuritiladi.  Agar  bu 
nisbat  teng  boʻlsa,  tenglashtirilgan  muvozanat  toza  havo  yuborish  iflos  havo 
soʻrilishga nisbatan kun boʻlsa ijobiy muvozanat aksincha boʻlsa salbiy muvozanat 
deyiladi.  Keyingi  xollarda,  ya’ni  muvozanat  tenglashtirilmagan  boʻlsa,  xonada 
xosil  boʻlgan  ortiqcha  havo  bosimi  (yoki  etishmaydigan  havo  bosimi)  tufayln 
binonnng  eshik  -  derazalaridan  tashkariga  havo  chiqib  (yoki  kirib)  turadi.  Bu 
muvozanatlashtirilmagan havo okimnn tashkil qiladi. Butun havo oqimi miqdorini 
aniqlash juda qiyin. 
Uta zaxarli moddalar bilan ish yuritishda, masalan simob yoki radio izotoplap 
bilan  ishlaganda  atbatga  kinnmlarni  tozalash  uchun  maxsus  sanitar  xonalari 
boʻlishi,  yuvnnish  uchun  kasha  shart-sharoit  yaratilgan  boʻlishi  lozim.  YUqori 
kalloriyalv ovkat beriliish, ishchilarii tibbiy kurikdan muntazam ravshsxa utkazib 
turnsh  lazim  boʻlib  kolsa  kasb  kasaishklari  shifoxonalariaa  davOk!ash,  zaxartn 
moddalar nshlatilgan xonalarni pai va devorlarind 1% koliyli marganets sharbatiii 
5  mg/l  oщ  toʻzi  kislotasi  qoʻshib  taysrlangan  erntma  bilan  yuvnb  chiqish  kerak 
boʻladi. 
Bu kabn zararli muhitda ishlayotgan nshchnlar xavfsizlik kotsdalari boʻyicha 
ukyatilgan  va  oʻz-oʻziga  xamda  sherigiga  yordach  bsrish  tartiblarini  urgangan 
boʻlishi  zarur.  Oʻta  xavfli  muhitlarda  ishchining  yogliz  ishlashi  kati’yan  man 
etiladi. 
 
Uta  zaxarli  moddalarni  qoʻllanayotgedsha  (masapam,  benzol,  xlor,  kabilar) 
asl kishilarni va 18 yoshga tulmagan usmirlarni ishlashi takiklanadi. 
Agar qoʻllayotgan barcha tadbir-choralar havodagi zaxarli va zararli moddalar 
miqdornni ularniig zararsiz REM dan kam boʻlishi ta’minlay olmasa, ishchilarga 
ish  davomnda  GOST  12.4  0011-87  boʻyicha  kerak  boʻlgan  shaxsiy  himoya 
vositalari berilishi zarurdir. 
Bundam tashqari maxsus himoyalash im kon iga zga boʻlgan jomakorlar bilan 
ta’mialangan boʻlishilari kerak. Havoning tarkibida katta miqdorda zaxarli gaz va 

---

35 
 
bugʻ  mavjud  boʻlgan  sharontda  ishlash  uchun  albatta  gazga  qarshihimoyalovchi 
himoya vositalari qoʻllanilishi zarur. Agar havoda kislorod 18% dan kam boʻlsa, 
zaxarli  gaz  kup  boʻlsa  (mnsol  uchun  ertula  va  kuduklarda)  oʻzun  uchakli  gazga 
qarshi  filtrlovchi  himoya  vositalaridan  foydalanish  lozim.  PSH-2-57  va  DPA-5 
gazdan filtrli himoya vositalarining uchaklari orkachi toza havo niqobga haydaladi. 
Ternii  himoya  kilish  uchun  maxsus  profil  (  Xiog,  IER-1  va  AYRO)  hamda 
gidrofob (IER-2, Silikon) moydari kulga surtiladi. YUz va koʻzni himoya knlish 
maqsadida maxsus niqoblar va oynaband qalqonchalar ishlatiladi.