O’zbekiston Respublikasi Sog’liqni Saqlash vazirligi P. F. Borovskiy nomli tibbiyot kolleji

Tutqanoqqa qarshi moddalar. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
        
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
106 
Tutqanoq (epilepsiya)- asabiy  ruhiy kasallik, 
bolalar ichida 1% ni tashkil qiladi. 
Tutqanoq 
kasalligida 
miyada 
alohida, 
tuzilishi, 
faoliyati 
o`zgargan 
qo`zg`aluvchan  o`choqlar  paydo  bo`ladi,  vaqti-bevaqt  tashqi  jarohatlovchi 
omillar  shu    razryadli  o`choqlarni  qo`zg`atadi  va  qo`zg`aluvchanlik  impulslari 
tarqaladi  (irradiatsiya),  shi  tufayli  talvasali  yoki  talvasasiz  hurujlar  paydo 
bo`ladi. 
Tutqanoq surunkali kasallik bo`lib,  asosan 4 turi                  
kuzatiladi 
Katta tutqanoq 
(grand mal) 
Kichik tutqanoq 
(petit mal) 
Psixomotor, 
ekvivalentlar, 
bunda  umumiy 
talvasa 
bo`l-
maydi 
Mioklonus 
epilepsiya 

---

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Tutqanoqni davolashda quyidagi qoidalarga rioya qilinadi 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Tutqanoqqa qarshi moddalar kasallikning turiga qarab qo`llanadi
. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
107 
Katta hurujli 
talvasalar bo`ladi 
Bemor juda oz vaqt,bir 
necha daqiqa talvasada 
bo`ladi,hushidan 
ketadi,savollarga javob 
bermaydi,qimirlamasda
n bir joyga tikilib 
qoladi, yuz mushak-
larida tortishish,uchish 
bo`lishi mumkin 
Bemor o`zi 
bilmagan holda 
harakatlar 
qiladi,lekin  xuruj 
tamom bo`lgandan 
keyin qayerga 
borganini,qanday 
harakatlar qilganini 
esdab chiqaradi. 
Es-hushi 
yo`qolmagan holda 
mushaklarning kam 
muddatli talvasali 
tortishishi 
Tutqanoq 
xurujlarining 
turiga qarab 
davo qilish. 
Davolash 
uzluksiz va 
davomli xuruj 
yo`qolgandan 
keyin yana 3-5 
yil davomida 
qo`llanadi 
Bolalarda tutqanoqqa 
qarshi moddalarga 
o`rganish kam uchraydi, 
shuning uchun qo`llanib 
turilgan moddani 
almashtirish maqsadga 
muvofiq emas 
Bemor ambula-
toriya sharoitida 
o`zi o`rgangan 
ish va uy sha-
roitida davo-
lanadi 
Katta 
xurujda 
Kichik 
xurujda 
Psixomotor 
ekvivalent-
da 
Mioklonus 
epilepsiya-
da 
Fenobarbital, 
Geksamidin,  
Difenin,                 
Xlorakon  
Karbamaze-
pin  
Etosuksi-
mid 
Trimetin  
Karmabaze-
pin 
Difenin 
Geksamedin 
Xlorakon  
Sibazon 
Nitrazopam 
Klonaze-
pam  

---

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
108 
          
           
Fenobarbital 
Fenobarbitalga 
yaqin,uxlatuvchi 
xususiyati yo`q 
1-haftada uyquchanlik, 
bo`shashish, mushak-
larning bo`shashishi 
kuzatiladi 
Ba’zida derma-
titlar terida tosh-
malar, jigar 
buyrakda o`zga-
rishlar, gapirish 
qiyinlashadi. 
 
Katta xurujli 
tutqanoqni 
davolashda 
qo`llanadi 
Kuchli talvasaga qarshi 
ta’sir etadi,uxlatuvchi 
xususiyati bor 
Uzoq vaqt qo`llan-
ganda  ruhiy 
o`zgarishlar,leykop
eniya ro`y berishi 
mumkin jigar, 
buyrak kasallik-
larida 
qo`llanilmaydi 
    
Geksamidin 
Katta xurujli 
talvasada ta’sir 
etadi, kichik 
xurujlarda deyarli 
ta’sir etmaydi 
Unchalik zaharli bo`lmasa 
ham, bosh og`rishi, ko`ngil 
aynishi, qusish, ko`rishning 
o`zgarishi kabi nojo`ya 
ta’sirlar paydo bo`lishi 
mumkin 

---

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
109 
   
          
Benzonal  
Tutqanoqqa qarshi 
ta’sir 
ko`rsatadi,uxlatuvchi 
xususiyati kamroq 
Jigar, buyrak 
kasalligida yurak 
qon-tomir yetish-
movchiligida 
qo`llash man etiladi 
Noxush asoratlari 
nisbatan  kamroq  
uchraydi 
Tutqanoqning har 
xil turlarida 
qo`llanadi 
Davomli qo`llanganda 
oyoq-qo`llar qaltirashi 
ko`z og`rishi, bezovtalik 
uyqusizlik yoki 
uyquchanlik, milklar 
shishib ketishi, anemiya 
bo`lishi mumkin 
Epiloptogen 
o`choqlarga natriy 
ionlari o`tishiga 
to`sqinlik qiladi 
Oshqozon-ichak 
shilliq  qavatini  ta’sir-
lash  xususiyatiga  ega, 
jigar, 
buyrak 
ka-
salligida,  organizmda 
to`planishi  mumkin, 
shuning 
uchun 
bu 
moddani  ushbu  kasal-
liklarda  qo`llash  man 
etiladi 
             
           
Difenin  
Katta tutqanoqda 
qo`llanadi, 
titrashni 
kamaytiradi 

---

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
110 
 
        
Xlorakon  
Katta talvasa va  
psixomo tor   
ekvivalentlarda  
qo`llanadi 
Deyarli nojo`ya 
ta’sir ko`rsatmaydi 
Bolalardagi sustroq 
talvasa xurujlarida ta’sir 
ko`rsatib, bemor 
kayfiyatini yaxshilaydi 
Tutqanoqqa 
qarshi ta’siri 
kamroq, kam 
zaharli 
Dispeptik 
holat, 
bosh 
og`rishi, 
aylanishi, 
uyqu-
chanlik, 
akkomodatsiyani 
o`zgarishi, 
psixomotor, 
allergik  jarayon 
Talvasaga qarshi ta’siri 
psixotrop ta’siri bilan 
uyg`unlashib ketadi.bemor 
kayfiyatini yaxshilaydi 
Karbamazepin 
 
Katta xuruj-
larida, aralash 
turlarida, ba’zida 
kichik xurujlarda 
qo`llanadi 

---

Parkinsonizmga qarshi moddalar 
  Parkinson  kasalligida,  parkinsonism  holatlarida  ekstrapiramid  sistemaning 
mag’izlari  jarohatlanadi.  Ekstrapiramid  sistema  esa  mushaklarning  uyg’un 
harakatlanishini,  alohida  mushaklarning  o’zari  qisqarishi  davomliligini 
ta’minlaydi. Ekstrapiramid usulning negizi striopallidar sistema hisoblanadi. 
 
Striopallidar sistema morfologik tuzilishidan va faoliyatidan striatum va 
pallidumdan iborat. 
 
 
 
 
 
dumli                po’stloqdan                           qora                qizil        
mag’iz                                                          substansiya      magiz 
   
Pallidum  jarahatlanganda  qora  substansiya  retikulyar  formatsiya  o’rtasida  aloqa 
izdan  chiqadi,  natijada  mushaklar  harakati  kamayadi,  akineziya,  diskineziya  yuz 
beradi,  mushaklar  tortishadi,  hamda  qaltiraydi.  Striatum  jarohatlanishi  tufayli 
pastda joylashgan markazlarga uning ta’siri kamayadi: mushaklar tonusi pasayadi, 
beixtiyor  harakatlar-giperkinezlar  (duduqlanib  gapirish,  qaltirash)  paydo  bo’ladi, 
ya’ni parkinsonism holati ro’y beradi. 
  Parkinsonizm  holatini  davolash  uchun  dofaminergik  ta’sirlarni  oshiruvchi  va 
xolinergik ta’sirlarni kamaytiruvchi moddalar qo’llanadi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
111 
Striatum 
Pallidum 
Dofaminergik ta’sirlarni 
oshiruvchi moddalar 
Xolinergik ta’sirlarni 
kamaytiruvchi moddalar 
Levodopa- 
ta’siri sekin 
boshlanadi. 
Davomli 
qo’llanadi. 
Midantan- 
ta’siri tez 
boshlanadi, 
akineziya va 
qaltirash 
kamayadi 
Siklodol- mushaklar tortishi, 
harakatlar  cheklanishi 
kamayadi, qaltirashga ta’sir 
qilmaydi. 

---

 
116 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Levodopa, Levodopum (B) 
Chiqarilishi: kapsula, tabletka -0,25;0,5 
Rp: Levodopi 0,5 
       D.t.d.n 10 in tab 
       S. 1 t x 2 mah. 
Midantan. Midantanum (B) 
Chiqarilishi: qobiqli tabletka 0,1 
Rp: Midantani  0,1 
       D.t.d.n 10 in tab obductae 
       S. 1 t x 2 mah. 
Siklodol. Cyclodolum (A) 
Chiqarilishi:  tabletka -0,001; 0,002;  0,005; 
Rp: Cyclodoli  0,001 
       D.t.d.n 10 in tab  
       S. 1 t x 2 mah. 
Mustahkamlash uchun savollar 
1. Uyqu necha davrdan iborat? 
2. Uxlatuvchi moddalar necha guruhga bo’linadi? 
3. Barbituratlar ta’sirini davomiyligi bo’yicha necha guruhga bo’linadi? 
4. Barbituratlar bilan zaharlanish belglari qanday bo’ladi? 
5. Barbituratlar bilan zaharlanganda  yordam choralari? 
6. Barbituratlar uzoq vaqt qo’llansa tobelik paydo qiladi. Buni qanday  
   tushuntirish mumkin? 
7. Talvasa holatlari qachon yuz beradi? 
8. Talvasaga qarshi moddalar necha guruhga bo’linadi? 
9. Tutqanoqda dori vositalarini berilishi nimalarga bog’liq? 
10. Tutqanoqqa qarshi moddalar qanday tavsiflanadi? 
11. Parkinsonizm holati qanday holat? 
12. Parkinsonizmga qarshi moddalar necha guruhga bo’linadi? 
112 
Levodopaning 
nojo’ya ta’sirlari: 
bemorning ishta-
hasi kamayadi, 
ko’ngil ayniydi, 
qayt qiladi, bosh 
og’riydi, orto-
statik gipotoniya, 
aritmiya va bosh-
qalar yuzaga kela-
di.
Qo’llash man 
etiladi: 
ateroskle-
roz, gipertoniya, 
buyrak, jigar, o’pka 
kasalliklarida 
Bemorlar midan-
tanni yaxshi ko’ta-
radilar, ba’zilarida 
bosh og’rig’i, uyqu-
sizlik, bosh ayla-
nishi, dispeptik ho-
latlar sodir bo’ladi. 
Qo’llash man 
etiladi: 
jigar, 
buyrak kasallikla-
rida, homiladorlikda  
Siklodol parkin-
sonizm holatlarida 
qo’llanadi. Nojo’ya 
ta’sirlari: og’iz qu-
rishi, akkomodat-
siyani o’zgarishi, 
pulsning tez urishi. 
Qo’llash man 
etiladi: 
glaucoma, 
taxiaritmiyalarda. 

---

20 Mavzu.  
Analgeziya qiladigan vositalar. 
Reja: 
1. Og’riq qoldiruvchi moddalar guruhlari haqida ma’lumot. 
2. Narkotik og’riq qoldiruvchi vositalar. 
3. Nonarkotik og’riq qoldiruvchi vositalar. 
Og`riq qoldiruvchi dori vositalar 
   Og`riq  sezgisi  alohida  sezuvchi  nervlarning  retseptorlari-notsitseptorlar  orqali 
amalga  oshiriladi.  Og`riq  sezgisi  retseptorlarni  endogen  moddalar  ham  ta’sirlab, 
og`riqqa  sabab  bo`lishi  mumkin.  Og`riq  sezish  faqat  jarohatlanish,  lat  yeyishda 
bo`lib  qolmasdan,  to`qimalarning  yallig`lanishi,  shishlar,  ezilish,yaralar,  qon 
yetishmagan to`qimalarda ham paydo bo`ladi. 
Og`riq  qoldiruvchi  bori  vositalari  farmokadinamikasi  va  ishlatilishi  bo`yicha 
quyidagi guruhlarga bo`linadi. 
1
.
narkoz  moddalar 
2.narkotik analgetiklar 
3.nonarkotik analgetiklar 
4.mahalliy anestetiklar 
Narkotik analgetiklar. 
   Narkotik analgetiklar kuchli og’riq qoldirish xususiyatiga ega moddalardir. 
   Narkotik  analgetiklar  ta’sirida  bir  qator  bosh  miya  markazlarining  faoliyati 
susayadi, ayrimlari esa qo’zg’aladi. 
  Susaytiruvchi ta’siri: 
Og’riqsizlantirish;
  Kuchli  og’riq  impulslarini  thalamus  qismidagi  afferent 
yo’llaridan o’tishi kamayadi. 
Tinchlantiruvchi  ta’sir;
  odamning  ruhiy  va  jismoniy  jihatdan  tinchlantirishi  bilan 
namoyon bo’ladi. 
Eyforiya holati;
 odamning kayfiyati ko’tariladi, ruhiy osoyishtalik seziladi, salbiy 
emotsional kechinmalar, ko’ngilsiz his-tuyg’ular yo’qoladi. 
Uxlatuvchi  ta’siri;
  Terapevtik  dozada  odamda  mudroq  holatini  yuzaga  keltirib 
chiqaradi, ayrim hollarda rosmana uyqu bo’ladi. 
Nafas markaziga ta’siri;
 nafas markazining qo’zg’aluvchanligi pasayib, nafas olish 
susayadi. 
Yo’tal markaziga ta’siri;
 yo’tal refleksi ancha kamayadi. 
Qusish markaziga ta’siri;
 ko’pchilik hollarda qayt qilish markazining qo’zg’alishi 
susayadi. 
  
Qo’zg’atuvchi ta’siri: 
1. Ko’z qorachig’I torayadi. 
2. Yurak urishi sekinlashadi, nafas olish qiyinlashadi, ayrim hollarda 
     so’lak oqishi kuzatiladi. 
Qo`llanilishi:
 jarrohlikdan oldin va keyin, travmada, kuyganda, buyrak, o`t pufagi 
xurujlarida,  miokard  infarktida,  havfli  o`smalar,  kuchli  azob  beruvchi  yo`talda, 
o’tkir pankreatitda, qorasonda. 
113 

---

Qo`llash  man  etiladi:
  2  yoshgacha  bo`lgan  bolalarga,  qariyalarga,  nafas 
yetishmovchiligi  bilan  bog`liq  kasalliklarda,  miya  suyagi  shikastlanganda, 
tug`ishda. 
Zaharlanish: 
Zaharlanish 
o’tkir va surunkali
 bo’lishi mumkin. 
O’tkir  zaharlanish  katta  dozalarda  berilganda  yuz  beradi.  Bunda  komatoz  holat- 
chuqur  uyqu,  es-hush  yo’qolishi,  nafas  susayishi,  rangining  oqarishi,  lablarning 
ko’karishi,  tana  haroratining  pasayishi,  oyoq-qo’llarning  muzlashi,  ko’z 
qorachig’ining    torayishi,  yurak  urishining  sekinlashishi,  so’lak  ajralishining 
kuchayishi kuzatiladiю 
Zaharlanganda  yordam:
 
Bunda  antagonist  modda  nalokson  gidroxlorid 
yuboriladi.  Me’da  kaliy  permanganat  eritmasi  bilan  qayta-qayta  yuviladi, 
adsorbentlar  –faollashgan  ko’mir,  tuzli  surgilar  beriladi.  Bemor  issiqroq  xonaga 
o’tkaziladi,  oyoq-qo’llariga  isitgich  qo’yiladi.  Nafas  susayishini  bartaraf  qilish 
uchun analeptiklar (lobelin, sititon) yuboriladi. 
Surunkali  zaharlanish:
 
   
Moddalar  qayta-qayta  qabul  qilinsa,  qaramlik  yuzaga 
chiqadi,  bu  holatni  bangilik  (morfinizm)  deyiladi.  Morfinizmning  asosiy  belgisi 
abstinensiya-  humorlikdir.  Bunda  jismoniy  va  ruhiy  qo’zg’alish  ham  namoyon 
bo’ladi.  Keyinchalik  bangilik  holati  kuchayib  borib,  degradatsiya  (odamga  xos 
bo’lmagan xususiyatlar) yuz beradi. 
Morphini hydrochloridum (A) 
Chiqarilishi: tab 0,01, amp 0,1%-1ml 
RpSol.Morphini hydrochloridi 1%-1ml 
     D.t.d.N 10in amp 
     S.m/o 
Omnopon. Omnoponum (A) 
Chiqarilishi kukun, ampula 1-2%-1ml 
 Rp:Sol.Omnoponi 1%-1ml 
       D.t.d.N.10 in amp 
        S.t/o 
Promedol. Promedolum. (A) 
Chiqarilishi kukun 0,02; ampula 1-2%-1ml 
Rp:Sol.Promedoli 1%-1ml 
       D.t.d.N.10 in amp 
        S.t/o 
Tramadol. Tramadolum (A) 
Chiqarilishi kapsula 0,05; ampula va flakonda 1, 2 mldan 
Rp: Tramadoli 1ml 
       D.t.d.N.10 in amp 
        S.t/o 
Fentanilum. Phentanylum (A) 
Chiqarilishi ampula 0,005%- 2, 5 mldan 
 
 
114 

---

Rp:Sol.Phentanyli 0,005%-2ml 
       D.t.d.N.10 in amp 
       
S.t/o 
Nalokson gidroxlorid. Naloxoni hydrochloridum (A) 
Chiqarilishi  ampula 1ml 
Rp: Naloxoni hydrochloridi1ml 
       D.t.d.N.10 in amp 
        S.t/o 
Nonarkotik analgetiklar 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
115 
Nonarkotik analgetiklar 
sintetik moddalar bo’lib 
3 xil ta’sirga ega 
Og’riq 
qoldirish 
Isitma 
tushirish 
Yallig’lanish
ga qarshi 
Qo’llanilishi 
Bosh  og’rig’i,    tish  og’rig’i,  miozit, 
nevrit,  artrit  va  poliartritlar,  pleksit  va 
boshqalar,  buyrak  o’t-tosh  kasalligi, 
o’t-tosh  kasalligiga  aloqador  og’riq-
larda. 
Nojo’ya ta’sirlari 
Oshqozon  shilliq  pardasini  ta’sirlashi, 
dispeptik  holat,  oshqozonda  og’riq, 
me’dadan  qon  ketishi,  allergik  reaksiya-
lar, agronulotsitoz, aplastik kamqonlik. 

---

 
Nonarkotik analgetiklarga retsept yozish namunalari 
Atsetilsalitsilat kislota. Acidum acetylsalicylicum (B) 
Chiqarilishi: kukun, tabletka 0,25;0,5 
Rp: Acidi acetylsalicylici 0,25 
       D. t. d. n. 10 in tab 
       S. 1 tab x 1 mahal 
Analgin. Analginum (B) 
Chiqarilishi:  tabletka 0,5; 50%-1 ml eritma 
Rp: Sol. Analgini 50%-1ml 
       D.t. d. n. 10 in amp. 
       S. 1 tab x 1 mahal 
Parasetamol. Paracetamolum (B) 
Chiqarilishi: kukun, tabletka 0,25;0,5; sirop; shamcha shaklida. 
Rp: Paracetamoli  0,25 
       D. t. d. n. 10 in tab 
       S. 1 tab x 1 mahal 
Nazorat savollari 
1. Og’riqni qaysi retseptorlar sezadi? 
2. Og’riq qoldiruvchilar necha guruhga bo’linadi? 
3. Narkotik analgetiklar qanday ta’sirga ega? 
4. Narkotik analgetiklar MNSga necha xil ta’sir ko’rsatadi? 
5. Narkotik analgetiklarning MNSni susaytiruvchi ta’siri qaysi  
   markazlarga qaratilgan? 
6. Narkotik analgetiklarning MNSni qo’zg’atuvchi ta’siri qaysi  
   markazlarga qaratilgan? 
7. Narkotik analgetiklar bilan zaharlanish necha xil bo’ladi? 
8. O’tkir zaharlanishda birinchi yordam choralari? 
9. Surunkali zaharlanish qanday davolanadi? 
10. Narkotik analgetiklarga qaysi moddalar kiritiladi va ular qachon 
   qo’llaniladi? 
11. Nonarkotik analgetiklar qanday ta’sirga ega? 
12. Nonarkotik analgetiklar qanday kasalliklarda qo’llaniladi? 
13. Nonarkotik analgetiklarning qanday nojo’ya ta’sirlari bor? 
14. Nonarkotik analgetiklarga retsept qanday yoziladi? 
15. Narkotik analgetiklarga retsept qanday yoziladi? 
 
 
 
 
 
 
 
 
116 

---

Foydalanilgan adabiyotlar 
1. S. Azizov. Farmakologiya. Ibn Sino nashriyoti 2000 yil 
2. X. Aliyev. M. Mahsumov. Farmakologiya asoslari. Ilm  Ziyo 2007 yil. 
3. М. Машковский. Медицина. 1986 год. 
4. Руководства по использованию безрецептурных препаратов. Ташкент 2011 
5. Справочник Видаль 2006 год. 
6. Ziyonet. 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
117