O‘zbeкiston respubliкasi oliy va o‘rta mahsus ta’lim vazirligi

9.4-chizma. Oligopolistik bozordagi narxning shakllanishida 

talab egri chizig‘ining «sinishi». 

Chizmadan  ko‘rinadiki,  dastlab  oligopolist  firmaning  mahsu-

lotiga  talab  egri  chizig‘i  D1D1  ko‘rinishida  bo‘lib,  R0  narx 

darajasida  Q0  sotish  hajmini  ta’minlaydi.  Oligopolist-firma  o‘z 

tovari  narxini  R1  darajaga  pasaytirishi  talabni  o‘stirib,  mahsulot 

hajmini  Q1  ga  qadar  oshirishi  ko‘zda  tutiladi.  Biroq  boshqa 

oligopolistlarning «ergashish»ga harakat qilishi, ya’ni ularning ham 

o‘z  tovarlari  narxini  pasaytirishi  natijasida  talab  egri  chizig‘ining 

«sinishi»  ro‘y  berib,  u  endi  D1ED2  ko‘rinishini  oladi.  Oqibatda 

sotish  hajmi  oldingi  Q0  darajasida  qolgani  holda  tovarning  narxi 

pasayib,  oligopolistlar  o‘z  foydalarining  ma’lum  bir  qismini 

yo‘qotadilar. 

Oligopolist-firma  o‘z  tovari  narxini  R0  dan  R2  ga  oshirgan 

taqdirda  qolgan  oligopolistlar  «inkor  etish»  harakatini  qo‘llashlari 

natijasida  talab  egri  chizig‘i  yana  «sinadi».  Oldingi  D1D1  ko‘ri-

nishdagi  talab  egri  chizig‘i  endi  D3ED1  ko‘rinishini  oladi.  Agar 

boshqa  oligopolistlar  ham  o‘z  tovarlari  narxini  oshirganlarida, 

mazkur  oligopolist-firmaning  tovariga  bo‘lgan  talab  hajmi  Q2  ga 

qadar  qisqarishi  lozim  bo‘lsa,  bunday  harakatning  amalga  oshiril-

masligi  natijasida  bu  qisqarish  Q3  ga  qadar  davom  etadi,  ya’ni 

bozordagi sotish hajmini yo‘qotish darajasi oshib ketadi. 

---

191 

Yuqoridagi fikr-mulohazalardan ko‘rinadiki, oligopoliya sharoi-

tida  ishlab  chiqaruvchilar  narxni  ko‘proq  o‘zaro  kelishish  orqali 

belgilashga harakat qiladilar. 

O‘z  mahsulotlariga  bozor  narxini  o‘rnatishda  oligopolistlar  to-

monidan 

«narx  bo‘yicha  yetakchilik»  xatti-harakati  keng 

qo‘llaniladi. Bu xatti-harakat narx  vositasida raqobatlashuvni inkor 

etib,  mazkur  tarmoqqa  kiruvchi  barcha  oligopolist-firmalarning 

narxni  shakllantirish  va  uni  o‘zgartirishda  yetakchi  oligopolist-

firmaga  ergashishlarini  taqozo  etadi.  Odatda,  tarmoqdagi  eng  yirik 

firma  yetakchi  sifatida  chiqadi.  Narx  bo‘yicha  yetakchi  firma 

boshqalarga  qaraganda  iqtisodiy  jihatdan  ancha  ustun  bo‘lsa-da,  u 

o‘zining  harakatini  faqat  narx  bo‘yicha  tazyiq  o‘tkazish  asosida 

amalga  oshira  olmaydi.  Narxni  shakllantirishda  yetakchi  firma 

boshqa  ergashuvchi  firmalarning  ham  manfaatlarini  e’tiborga 

olmog‘i  lozim.  Bu  manfaatlar  ularning  xarajatlarini  qoplash, 

me’yordagi  foydani  ta’minlash,  mahsulotlarni  sotishga  sharoit 

yaratish kabi holatlar orqali namoyon bo‘ladi. Agar talab yoki ishlab 

chiqarish  xarajatlarining  o‘zgarishi  natijasida  bozor  narxi  oligopo-

listik  kelishuv  doirasidagi  firmalarning  manfaatlariga  muvofiq 

kelmay  qolsa,  yetakchi  firma  darhol  narxlarni  o‘zgartirishi  lozim 

bo‘ladi.