O‘zbeкiston respubliкasi oliy va o‘rta mahsus ta’lim vazirligi

 

XV bob. ISHLAB CHIQARISH XARAJATLARI VA FOYDA 

 

1. Ishlab chiqarish xarajatlari tushunchasi va uning turlari. 

2.  Qisqa  va  uzoq  davrda  ishlab  chiqarish  xarajatlarining 

o‘zgarish tamoyillari. 

3. Foydaning mazmuni. Foyda normasi va massasi. 

 

1. Ishlab chiqarish xarajatlari tushunchasi va uning turlari 

 

Milliy  iqtisodiyotdagi  ishlab  chiqarish  birliklari  (korxona, 

firma)  o‘z  faoliyati  natijalaridan  ko‘proq  daromad  olishga  harakat 

qiladi.  Har  qanday  korxona  nafaqat  o‘zining  tovarini  ancha  yuqori 

baholarda  sotishga,  balki  mahsulot  ishlab  chiqarish  va  uni  sotishga 

qilinadigan sarf-xarajatlarni kamaytirishga ham intiladi. 

Tovarlarni  sotish  narxlari  asosan  korxona  faoliyatiga  bog‘liq 

bo‘lmagan  tashqi  sharoitlar  bilan  belgilansa,  ishlab  chiqarish  sarf-

xarajatlari  ularning  ishlab  chiqarish  va  tayyor  tovarlarni  sotish 

jarayonlarini  tashkil  qilish  samaradorligi  darajasiga  bog‘liq.  Lekin 

har  qanday  tovarni  ishlab 

chiqarish  va  sotish  uchun 

ma’lum  sarf-xarajatlar  talab 

etiladi. 

Ishlab  chiqarish  xarajat-

lari  tovar  va  xizmatlarni  ish-

lab  chiqarish  va  iste’molchi-

larga  yetkazib  berishga  qili-

nadigan  barcha  iqtisodiy  re-

surs  sarflarini  anglatadi.  Ish-

lab  chiqarish  sarf-xarajatlari 

tarkibiga  xomashyo,  asosiy  va  yordamchi  materiallar,  yonilg‘i  va 

energiya  uchun  qilingan  xarajatlar,  asosiy  kapital  amortizatsiyasi, 

ish haqi va ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar, foiz to‘lovlari va boshqa 

xarajatlar  kiradi.  Ishlab  chiqarishga  qilingan  barcha  sarf-

xarajatlarning puldagi ifodasi mahsulot tannarxini tashkil qiladi. 

---

294 

Hozirgi  zamon  xarajatlar  nazariyasiga  ko‘ra  korxona  ishlab 

chiqarish jarayonida foydalaniladigan resurslarni o‘z resurslari yoki 

jalb  qilingan  resurslarga  bo‘lish 

mumkin.  Shunga  ko‘ra  xarajatlar 

ichki  yoki  tashqi  xarajatlarga 

bo‘linadi. 

Tashqi 

xarajatlar 

korxona  o‘zi  uchun  zarur  resurs 

va  xizmatlarga  to‘lovlarni  amalga 

oshirishi  natijasida  vujudga  kela-

digan 

xarajatlardir. 

Bunday 

xarajatlarga yollanma ishchilar ish 

haqi,  xom-ashyo  va  materiallar  uchun  to‘lovlar,  kredit  uchun  foiz 

to‘lovlari,  ijaraga  olingan  yer  uchun  renta,  transport  xizmati  va 

boshqa  har  xil  xizmatlar  uchun  to‘lovlar  kiradi.  Tashqi  xarajatlar 

to‘lov  hujjatlari  bilan  rasmiylashtiriladi,  shu  sababli  buxgalteriya 

xarajatlari deb ataladi.