|
Og`ish nima?
Deviatsiya (og`ish)ni guruh yoki jamiyatda ko`pchilik odamlar tomonidan qabul
qilingan me'yor va me'yorlar yig`indisiga mos kelmaslik deyish mumkin. Xulq-atvorning
umumiy qoidalarini ko`pchiligimiz buzganmiz. Ko`pchilik kichik o`g`irliklar, masalan,
do`kondan biror narsaga haq to`lamay olish yoki ishxonadan pochta qog`ozi kabi
mayda-chuyda narsalarni shaxsiy manfaatlari yqlida foydalanish kabilarga yo`l
qo`yganmiz.
«Deviant xulq» ga quyidagi misolni keltirish mumkin. Amerikalik milliorder
Govard Xyuz juda omadli beznesmen edi. U mehnatsevarligi, original fikr yuritishi va
kutilmagan qarorlar qabul qilgani uchun muvaffaqiyatga erishdi. Uning faoliyati g`arb
madaniyatining asosiy qadriyatlariga mos edi. Biroq uning xulq-atvoridagi bazi sifatlar
umum tomonidan qabul qilingan me'yorlarga mos kelmas edi. Hayotining so`ngi yillarini
u tashqi olmadan ajralib, o`zining lyuks xonasini tark etmay, soch qstirib, paxmoq soqol
quyib, Injildagi payg`ambarlarga o`xshab o`tkazdi.
X'yuz ayni bir paytning o`zida ishi juda yurishgan biznesmen va xulqi juda
«og`ib» ketgan odam edi. Ted Bandining «xizmat parvozi» esa buning teskarisi edi.
212
Sirtdan Ted Bandining turmush tarzi xurmatli fuqaro xulq-atvorining barcha
me'yorlariga mos kelar edi. Sirtdan qaraganda u shunchaki emas, juda oliy maqtovga
sazovor turmush kechiraradi. Masalan u sutka davomida stress xolati dagi va o`z joniga
suiqasd qilish oldida turgan odamlar bilan telefon aloqasini tashkil qilgan samaritiylar
jamiyatining faol a'zosi edi. Biroq, bu uning bir qator vahshiylarcha qotillik qilishiga
halaqit bermadi. O`lim xakidagi hukmni e'lon qilishdan avval sudya Bandini katta
qobiliyatlari uchun maqtadi va u umrini qanday noxush sarf qilganini ta'kidladi.
Bandining taqdiri sirtdan me'yordagi ayot ayni paytda maxfiy og`adigan xatti-harakatlar
bilan kechishi mumkinligini kqrsatdi.
Og`ishlar faqat individual xulqda bo`lmay guruh xulqida ham bo`lishi mumkin.
Misol tariqasida e'tiqodi va turmush tarzi Birlashgan qirollikda istiqomat
qiladiganlarning kiligidan farq qiladigan guruh tomonidan kqplab turiladigan Krishna
dinini olish mumkin. Bu din 1956 yilda Nyu-Yorkda, Shri Prapxupada Hindistondan
G`arbda Krishna Ongi tqg`risidagi ta'limotni tarqatish uchun kelganda vujudga keldi.
Uning nomalari asosan giyohvand moddalar iste'mol qiladigan yoshlarga yqllanar va shu
ta'limotga amal qilinsa, «mudom kqtarinkilik holatida bqlish va adabiy lazzat manbaini
topish» mumkinligini ovoza qilar edi. Kqchalarda krishnaviylarning raqsga tushish va
ashula aytishlariga kqnikib qolishdi. Aholi ularga, garchi o`zlarini tutishlari ekstsentrik
tuyulsa-da, chidam bilan mtsunosabatda bg`ladi.
Krishnalar deviatsiyali submadaniyatga misol bo`ladilar. Bu tashkilot boy bg`lib,
u qz a'zolarining va unga xayrixoh bo`lganlarning hadyalari hisobiga kun kechiradi.
Me'yorlar va sanktsiyalar Sanktsiya boshqalar tomonidan individ yoki guruh
xulqiga bildirilgan reaktsiya bqlib, uning maqsadi- mazkur ijtimoiy me'yorning
bajarilishini kafolatlash. Sanksiyalar pozitiv (konformlik uchun rag`batlantirish)
yoki negativ (nokonform xulq uchun jazo) bqlishi mumkin. Sanktsiyalar formal yoki
normal bo`ladi. Formal sanktsiya normalarga rioya qilishni kafolatlaydigan tashkilot
yoki guruh bqlgan joyda mavjud bo`ladi. Formal sanktsiyalar- nokonformlikka nisbatan
kamroq uyushgan va ko`pincha o`z-o`zidan kelib chiqadigan reaktsiya.
Rasmiy sanktsiyalar tiplarining kqpchiligi hozirgi jamiyatda sud va
qamoqxonalar misolidagi jazo tizimlari bilan bog`liq. Politsiya ham jinoyatchilarni
sudga tortish, ehtimol keyin qamoqxonaga qamash bilan bog`liq tashkilotdir. Yo`l
qoidalarini buzishning ko`pchiligi jarima yoki haydovchilik huquqidan mahrum qilish
bilan jazolanadi va bu jazolar haydovchilarning yql qoidalarini buzishi va ayni paytda
politsiyachilarning kqziga ko`rinmasliklari uchun kifoya qiladi. Formal negativ
sanktsiyalarga jarimalar, qamoqxonalarga qamash va qatl etish kiradi. Pozitiv formal
sanktsiyalar esa unchalik ko`p emas. Haydovchining avtomobilni namunali haydashini
rag`batlantirish maqsadida (a'lo haydovchilik uchun yoki bilog`on haydovchi kabi
unvonlar mukofat sifatida beriladi). Formal pozitiv sanktsiyalar ijtimoiy hayotning
boshqa sohalarida ham uchraydi: jangdagi jasurligi uchun medall bilan mukofatlash,
akademik sohadagi yutuqlar uchun beriladigan daraja va diplomlar, sportdagi ishtiroki
uchun mukofatlar va boshqalar. Pozitiv va negativ formal sanktsiyalar ijtimoiy hayotda
barcha sohalarning ajralmas qismi hisoblanadi. Pozitiv noformal sanktsiyalar maqtov,
ma'qullash mazmunidagi jilmayish, yelkaga urib quyish kabi shallarda ifodalanishi
mumkin.
Negativ noformal sanktsiyalar esa odatda haqorat ohangi, so`kish yoki hayfsan,
individni namoyishkorona nazarga ilmaslik ko`rinishlarida ifodalanadi. Formal
sanktsiyalar ancha samarali bo`lsa ham, noformal sanktsiyalar konformlik va me'yorni
saqlashda fundamental ahamiyatga ega. Dqstlar, oila, hamkasblarining yaxshi
213
munosabatini saqlab qolish ehtiyoji, kulgi bo`lish, uyalib qolish, rad etishdan qochish
odamlarning xulqini kqpincha formal mukofotlar yoki jazolashdan ko`ra ko`proq belgilab
beradi.
Q
Do'stlaringiz bilan baham: |
