Halqaro munosabatlarning metod ologik aspektlari

Jismoniy omillar  

 
A.1- Geograifik holat 

 
A.2- Tabiiy resurslar 

 
A.3- Demografik vaziyat 
Tuzilmaviy omillar 

 
B.1- Siyosiy institutlar 

 
B.2- Iqtisodiy institutlar 

 
B.3-  Fizik  va  sotsial  muhitdan  foydalanish  qobiliyati, 
texnologik, iqtisodiy va inson salohiyati 

 
B.4 - Siyosiy partiyalar 

 
B.5- Bosim guruhlari 

 
B.6- Etnik guruhlar 

 
B.7- Konfessional guruhlar 

 
B.8-Til guruhlari 

 
B.9- Ijtimoiy mobillik 

 
B.10- Hududiy tuzulish:shahar va qishloq aholisi ulushi 

 
B.11-Milliy totuvlik darajasi 
Madaniy va insoniy omillari. 

 
C.1-(Madaniyat): 
o
 
C.1.1- Qadriyatlar tizimi 
o
 
C.1.2-Til 
o
 
C.1.3- Din 

 
C.2-(Mafkura) 
o
 
C.2.1- Hokimiyatning o’z rolini o’zi baholashi 
o
 
C.2.2 - O’z-o’zini idrok etishi 
o
 
C.2.3- Dunyoni idrok etishi  
o
 
C.2.4- Bosimning asosiy vositalari 

 
C.3 (Jamoaviy mentalitet) 
o
 
C.3.1-Tarixiy xotira  
o
 
C.3.2-“Boshqalar”obrazi 
o
 
C.3.3- Xalqaro burchlar doirasidagi harakatlar tizimi 
o
 
C.3.4-  Milliy  xavfsizlik  muammosiga  nisbatan  alohida  se-
zuvchanlik 
o
 
C.3.5- Messian an’analar 

---

 
 
175 

 
C.4-QQSH sifati(qaror qabul qiluvchi shahs ) 
o
 
C.4.1- O’z atrof muhitini idrok qilish 
o
 
C.4.2- Fizik (jismoniy) sifat 
o
 
C.4.3- Ma’naviy sifat 
Sxemadan  ko‘rinib  turibdiki,  ushbu  konsepsiya  avvalgi  konsep-
siyaga  qaraganda  ko‘pgina  ustunliklarga  ega  va  undagi  asosiy  kam-
chiliklar  bartaraf  etilgan.  Uning  bosh  g‘oyasi  -  davlatning  xorijiy 
siyosatiga  ta’sir  qiluvchi  ichki  va  tashqi  omillarning  o‘zaro  yaqin 
aloqasi, ularning o‘zaro ta’siri va o‘zaro bog‘liqligi. Bundan tashqari, 
ichki  mustaqil  o‘zgaruvchanlar  doirasida  bu  omillar  nisbatan  to‘liq 
tasvirlangan,  bu  esa,  tahlildagi  qandaydir  muhim  narsani  o‘tkazib 
yuborish ehtimolini kamaytiradi. Ayni vaqtda sxema, unda faqatgina 
qayd  etilgan,  ammo  tuzilmaga  aylantirilmagan  tashqi  mustaqil  o‘z-
gatuvchanliklarga kamroq aloqador tushunchalarni aniqlaydi. Ushbu 
ahvol  ichki  va  tashqi  omillar  “tengligi”da  muallif  yaqqol  ravishda 
birinchisini afzal ko‘rishidan dalolat beradi. 
Shuni  ta’kidlash  kerakki,  har  ikki  holatda  ham  mualliflar  tashqi 
siyosatga  ta’sir  qiluvchi  omillar  ahamiyatini  hech  qachon  mutlaq-
lashtirishmagan.  R.Boskning  ko‘rsatishicha,  1954  yilda  Jazoir 
Fransiyaga  qarshi  urushda,  yuqorida  ko‘rsatilgan  omillarning 
ko‘pchiligiga  ega  emas  edi,  shunga  qaramasdan,  u  qo‘yilgan 
maqsadiga  erishishga  muvaffaq  bo‘ldi.  Shuni  esda  tutish  lozimki, 
nomukammal,  ba’zida  xato  konsepsiyalar,  tashqi  siyosat  strategik 
tahlili  metodlarining  kam  samarali,  hatto  xato  qo‘llanishiga  olib 
keldi.  Masalan,  Iroq  va  Afg‘oniston  munosabatlaridagi  deyarli 
oqlanmagan  harbiy  aralashuv  roli.  Shu  bilan  bog‘liq  yuzaga  kelgan 
vaziyatning  sabablari  va  manbalariga  qarab  emas,  ko‘pincha  amal-
dagi  natijalarga  qarab  ish  ko‘riladi,  zotan,  ularning  bashorat  etilishi 
mamlakatni  inqirozdan  olib  chiqishga  qodir  hisoblanadi.  Strategik 
tahlil  uchun  sabab-oqibat  aloqalarini  aniqlash  va  shu  asosda  inqi-
rozdan  chiqish  (maqsadli  metodlar  va  vosita  tizimlar)  yo‘llarini 
modellashtirish belgilovchi ahamiyatga ega. Vaziyat yetukligi, ya’ni 
uning  u  yoki  bu  metodni  qo‘llash  uchun tayyor  bo‘lish jarayoni  an-
cha uzoq vaqtni talab etadi. XM ma’lum barqarorlikka ega bo‘lib, bu 
barqarorlikning  u  yoki  bu  subyektga  ta’siri  hamma  vaqt  ham  tezda 
natijaga  olib  kelmaydi.  Demak,  strategik  bardosh,  ya’ni  vaziyatning 
yetilishi uchun vaqt lozim. 
Tizimli  strategik  tahlilni  amalga  oshirilishining  ko‘pgina  algo-
ritmlari mavjud bo‘lib, u tadqiqot predmeti, obyekti, maqsad va vazi-

---

 
 
176 
falariga bog‘liqdir. Rus politologlari xalqaro siyosiy ahvol va davlat 
tashqi siyosatini tahlil qilishning quyidagi izchillikdagi harakatlarini 
taklif qiladi
2
. 
1.
 
Dunyo (mintaqa)dagi kuch qutblarini aniqlash; 
2.
 
Qutbdagi kuch markazlarini aniqlash; 
3.
 
Kuch markazlarida iqtisodiy qudratni tahlil qilish;  
4.
 
Kuch markazlarining harbiy qudratini tahlil qilish va baholash; 
5.
 
Kuch  markazlarida  ichki  siyosiy  vaziyatni  tahlil  qilish  va 
baholash. 
6.
 
Xalqaro (mintaqaviy) ahvolni baholash. 
7.
 
Xalqaro (mintaqaviy) siyosiy  vaziyat  rivoji  bashoratini ishlab 
chiqish. 
Agar  ushbu  metod  global  mintaqaviy  xalqaro-siyosiy  vaziyatni 
tahlil qilishga yo‘naltirilgan bo‘lsa, davlatlararo darajada ayrim politolo-
glar,  shu  jumladan,  prof.YA.S.Umanskiy  taklif  qilgan  metod  (asosiy 
global omillarni hisobga olganda) nisbatan mahsuldor ko‘rinadi. 
1.
 
Davlatning XMMMlarini aniqlash; 
2.
 
Bu manfaatlarga tahdidni aniqlash; 
3.
 
Davlatning  asosiy  subyektlar  bilan  o‘zaro  munosabatlari  va 
hamkorligi xarakteristikasi. 
4.
 
Strategik vaziyatni ta’riflash. 
5.
 
Bashorat senariylarini ishlab chiqish. 
6.
 
O‘zbekiston Respublikasi rahbariyati uchun harakatlar dastur-
ini ishlab chiqish. 
Ichki  vaziyat  tahlili  algoritmini  YA.S.Umanskiy  quyidagi  bos-
qichlarga bo‘ldi. 
1.
 
XMMM muholifatini va bu manfaatlarga tahdidni aniqlash; 
2.
 
XMMMni  tuzilmasini  tuzish  (O‘zbekiston  Respublikasi 
Tashqi  siyosati  birlamchiligini  XMMMni  amalga  oshirishning 
vositalariga nomuvofiqligini bartaraf etish); 
3.
 
Ushbu  prioritet  bo‘yicha  O‘zbekiston  Respublikasi  imidji 
(idroki)  –  korreksiya  vositalarini  shakllantirish  bo‘yicha  kelishish  – 
hamkorlik masalalari; 
                                                 
2
 
Q.: Siyosatshunoslikka oid sxemalar al’bomi. O’quv-uslubiy qo’llanma. – 
Krasnodar:  “Zakonadatelnaya  initsiativa”  Kuban’  siyosiy  va  huquqiy 
tadqiqotlar ilmiy markazi, 1995. –B. 140-141.
 
 

---

 
 
177 
4.
 
Korreksiya  vositalarini  shakllantirish  shart-sharoitlari  -  ikki 
tomonlama  muzokaralar  jarayoni  -  o‘zgarish  bosqishi  -  strategik 
vaziyat; 
5.
 
Birlamchi  sohadagi  harakatlar  kelishuvi  -  muzokaralar,  ba-
shorat senariylari, harakatlar dasturi.