Toshkent arxitektura qurilish instituti raximov shavkat turdimurodovich beton va temir-beton texnologiyasi

Beton qorishmasi harakatchanligini konus yordamida aniqlash: 
a- konusning umumiy ko‗rinishi; qorishmalar: b - bikir; v - kam harakatchan;      
g - harakatchan; d - o‗ta harakatchan, va oquvchan. 
 
  Sement hamirini strukturali  deb nomlanuvchi  sistemalarga kiritadilar. Ular 
strukturaning  boshlang‗ich    mustahkamligini  qisman  harakterlaydi.    Sement 
hamirida  yupqa  suv  qobig‗i  bilan  o‗ralgan  zarralar  orasidagi  molekulyar  
bog‗lanish  kuchlari  hisobiga    aniq  struktura  (tarkib,  struktura)    yuzaga  keladi. 
Suyuq  fazaning  qobiqlari  sement  hamiri  tarkibida    uzluksiz  to‗rsimon  muhitni 

---

139 
 
keltirib  chiqaradi  va  bu  unga  plastiklik  xossalarini  beradi  hamda  tashqi  kuch 
ta'sirlari qo‗yilgan hollarda sistemaning shakl o‗zgartirishlariga zamin yaratadi.  
  Odatda beton qorishmalari birjinsli muhit yaratish uchun yetarli miqdordagi 
sement hamiri va suvga ega bo‗ladi (avval keltirilgan birinchi va ikkinchi tur beton 
qorishmalarining  klassifikatsiyasiga  qaralsin).  Bunday  qorishmalar  birlamchi 
strukturasini  mustahkamligi  aniq  plastiklik  va  harakatchanlikka  ega  bo‗lgan 
sement hamiri kabi o‗zini tutadilar.  
  Strukturalashgan  sistemalarga  tashqi  kuchlar  qo‗yilganda  suyuq  jismlarga 
qaraganda o‗zini tutishi bilan tubdan farqlanadi. Agar suyuqlikning qovushqoqligi 
doimiy  va  qo‗yilayotgan  bosimga  bog‗liq  bo‗lmasa,  strukturalashgan 
sistemalarning  qovushqoqligi  sistemaga  ta'sir  etuvchi  tashqi  kuchlarga  bog‗liq 
holda    doimiy  haroratda  ham  bir  necha  marta  o‗zgaradi.    Qovushqoqlik 
sistemaning  surilishdagi  ko‗chlanishiga  yoki  suruvchi  deformatsiyalarning 
tezligiga bog‗liq.  
  Tashqi kuchlar ta'siri ostida  birlamchi  tarkibning parchalanishiga o‗xshash 
holat yuzaga keladi, uning alohida elementlari orasidagi  bog‗lanishlar susayadi va 
natijada  sistemaning  deformatsiyalanish  xususiyati  va  harakatchanligi  ortadi. 
Surilish o‗zining kritik  tezligiga erishganda  sistemaning birlamchi tuzilishi oxirgi 
chegaragacha  buzulgan  parchalanish  chegarasida,  surilishga  qarshilik  va 
qovushqoqlik  minimal  darajada  bo‗lib,  hatto  kam  harakat  qorishmalar  ma'lum 
darajada  oquvchanlikka  ega  bo‗ladi.  Tashqi  kuchlar  olingandan  so‗ng  sistema 
avvalgi  holatiga  qaytadi,  strukturaning  mustahkamligi  birlamchi  holati  tiklanadi, 
harakatchanlik kamayadi.  
  Strukturalashgan  sistemalarning  o‗z  reologik  xususiyatlarini    mexanik 
ta'sirlar  jarayonida    o‗zgartirishlari    va  ta'sir  to‗xtagandan  so‗ng  tiklanishini 
tiksotropiya
  xususiyati  deyiladi.  Beton  texnologiyasida  bu  xususiyat  kam 
harakatchan  va  bikir  qorishmalardan  buyumlarni  qoliplashda  keng  qo‗llanilib, 
titratish, silkitish va siltash kabi ta'sirlardan foydalaniladi.  

---

140 
 
  Beton qorishmasiga tashqi ta'sirlar qo‗yilganda o‗zini tutishi xaqidagi  to‗liq 
ta'surotni  reologik  egri  chiziq  ko‗rsatadi  va  u  uch  qismga  bo‗linadi.  Birinchi 
qismda  katta  bo‗lmagan  surilishga  qo‗yilgan  kuchlanishda  beton  qorishmasi 
strukturasi  τ  birlamchi  buzilmagan  holatda    saqlanadi  va  u  qovushqoqlikning  η
o
 
kattaligi  bilan  harakterlanadi.  Kritik  chegaraviy  kuchlanishga  erishilganda  τ
1
 
sistemaning  oquvchanlik  chegarasiga    mos  kelganda,  strukturaning  buzilishi 
boshlanadi va bu holat τ
o
 chegaraviy  kuchlanishda to‗liq buzilishga qadar  davom 
etadi. Ikkinchi qismda sistemaning buzilishi bilan bir vaqtda beton qorishmasining 
samarali qovushqoqligi surilishga bo‗lgan quchlanish oshishi bilan kamaya boradi. 
Sistema  batamom  buzulgandan  so‗ng  beton  qorishmasi  eng  kam  darajadagi 
qovushqoqlikka  ega  bo‗ladi  (plastik  qovushqoqlik  η
m
  –  egri  chiziqni  uchinchi 
qismi).  Bu  bosqichda  beton  qorishmasi  ta'sir  etayotgan  kuchlanishlarga  bog‗liq 
bo‗lmay, ular oshsa ham o‗zgarmaydi.  
  Betonning  ishlab  chiqarishdagi,  konstruksiyadagi  yoki  buyumdagi    yuqori 
sifatini  ta'minlashda    beton  qorishmasining  quyuqlik  darajasi  va  to‗shalishdagi 
qo‗yiladigan  talablarga  to‗liq  javob  berishi  katta  ahamiyat  kasb  etadi.  Betonning 
quyuqlik  darajasi  uning  tarkibiga  ko‗ra  bikirdan  bir  oz  namlangan  quyuq 
(hamirsimon)  holatidan,  suyuq  –  oson  oquvchan  holatgacha  bo‗lishi  mumkin.   
Beton  qorishmasining  quyuklik  darajasiga  qarab  uning  texnologik  xususiyatlarini 
aniqlashning u yoki bu usulidan foydalanadilar.  
  Harakatchanlikni, jumladan  qorishmaning  o‗z  og‗irligi ta'sirida  yoyilishi  va 
beton  qorishmasini  bog‗langanligini  aniqlash  uchun  standart  konusdan 
foydalaniladi.    Konus  ikki  tarafi  ochiq,  1  mm,  qalinlikdagi  po‗lat  tunukadan 
tayyorlanadi.  Konusning  balandligi  300  mm,  pastki  asosining  diametri  200  mm, 
yuqori  og‗izining  diametri  100  mm.  Tajriba  o‗tkazishdan  avval  konusning  ichki 
yuzasi  va  konus  qo‗yilayotgan  idish  suv  bilan  namlanadi.  Konusni  idishga 
o‗rnatilgandan so‗ng  beton qorishmasini uchga bo‗lib, har bosqichda zichlashtirib 
to‗ldiriladi va ortiqcha qorishma olib tashlanadi. Konus to‗ldirilgan zahoti aniq tik 
yo‗nalishda  yuqoriga  konus  bandidan  tutib  asta  ko‗tariladi.  Harakatchan  beton 

---

141 
 
qorishmasi    konusdan  ozod  bo‗lgandan  so‗ng  cho‗kadi  yoki  ba'zan  yoyilib  ham 
ketadi.  Qorishmani  o‗z  og‗irligida    yoyilish  balandligi  konus  cho‗qishi  deyiladi. 
Qorishmaning  harakatchanlik  darajasini  konus  cho‗kishi  belgilab  beradi  va  bu 
cho‗kish  konus  olingan  zahoti    o‗lchanadi  (3.24-rasm).  Har  bir  qorishma  tayyor 
bo‗lgandan  so‗ng  namuna  ikki  marotaba  olinadi  va  konus  cho‗kishi  o‗lchanib 
o‗rtacha natija qabul qilinadi.   
  Konus cho‗kishiga qarab kam harakatchan (plastik 1-4 sm.), harakatchan (5-
11 sm), o‗ta harakatchan (12-19 sm) va oquvchan (>20 sm) beton qorishmalariga 
bo‗linadi.  Suv  sarfi    kam  bo‗lgan  hollarda    beton  qorishmalari  konusda  cho‗kish 
bermaydilar,  biroq,  tashqi  kuch  ta'siri  qo‗yilganda  bunday  qorishmalar  turli  (suv 
sarfi va beton tarkibiga ko‗ra) qoliplash xususiyatlarini namoyotn etadilar. Bunday 
qorishmalarni