Toshkent arxitektura qurilish instituti raximov shavkat turdimurodovich beton va temir-beton texnologiyasi

3.6-jadval 
Elak 
teshiklarining 
o‗lchamlari, 
mm 
D
 kich 
5 mm 
D
 kich 
 10 mm 
0,5 
Dkich
+
Dkat 
D
kat 
bir fraksiya 
uchun 
Fraksiyalar 
aralashmasi 
uchun 
To‗liq 
qoldiqlar, % 
95-100 
90-100 
40-80 
50-70 
0-10 
 
To‗ldiruvchini optimal donadorlik tarkibi aksariyat, nafaqat qum va chaqiq 
toshning  donadorlik    tarkibiga,  balki  ularning  o‗zaro  to‗g‗ri  nisbatini  tanlashga  
ham bog‗liq. Bu nisbatning to‗g‗ri tanlanishiga  faqat  beton tarkibini hisobga olish 
bilan erishish mumkin, xususan sement va suvning miqdorini to‗g‗ri tanlash orqali 
erishiladi.  O‗rta  va  past  markali,  sement  sarfi  200-300  kg/m
3
  bo‗lgan  betonlarda 
beton qorishmasining eng yaxshi harakatchanlik ko‗rsatkichini ideal elash egrisiga 
yaqin  bo‗lgan    donadorlik  tarkib  ta'minlaydi.  Sement  sarfi  ko‗p  bo‗lgan  yuqori 
mustahkamlikdagi va bikir beton qorishmalarida qum hajmi yoki to‗ldiruvchining 
mayda fraksiyalarini  umumiy hajmga nisbatan to‗ldiruvchini aniq xususiyatlari va 
beton tarkibidan kelib chiqqan holda kamaytirish maqsadga muvofiq.  
To‗ldiruvchining  bo‗shligi  bilan  donadorlik  tarkib  bevosita    bog‗liq bo‗lib, 
uning  zich  joylashuvchanlik  imkoniyatlari  bilan  aniqlanadi.  Shuningdek, 
to‗ldiruvchi  donalarining  shakli  bo‗shliqlilikka  ta'sir  ko‗rsatadi.  To‗ldiruvchining 
bo‗shliqliligi –  ahamiyatli jihat bo‗lib, u sement sarfi (qanchalik bo‗shliqlar ko‗p 
bo‗lsa  shunchalik  sement  sarfi  ortadi)  va  beton  xususiyalariga    ma'lum  darajada 
ta'sir  etadi.    Nazariy  nuqtai  nazardan  to‗ldiruvchidagi  bo‗shliqlar  hajmi  undagi 
donalarning  yirikligiga  emas,  balki    donalarning  shakliga,  ularning  joylashish 
zichligi  va  quyilishiga  bog‗liq.  Bu  fraksiyadagi  to‗ldiruvchining  bo‗shliqligi  0,3 
dan 0,48 gacha o‗zgaradi.  

---

125 
 
10
20
30
0.2
0.4
0.6
0.8
1.0
0
0.2
0.4
0.6
0.8
1.0
Vn.й
Vn.min
Vn.min q
Vм
Vn.м
V й
Amalda  nisbatan  ko‗proq  yoki  kamroq  zichlab  quyish  degan  tushuncha 
mavhumdir;  quyishning  qandaydir  oraliq  sistemasi  ma'no  kasb  etadi  va  shunga 
ko‗ra  o‗rtacha  bo‗shliq  zichlashtirish  darajasiga  ko‗ra    aniqlanadi.  Donalarning 
qirralari  ko‗payishi  bilan    bo‗shliqlar  hosil  bo‗lish  ehtimoli  ortadi.  Aksariyat, 
uzunchoq ko‗rinishdagi (ignasimon, yapasqi) donalar qo‗llanilganda bo‗shliq ortib 
ketadi.  Shuning  uchun    bunday  donalarning  shag‗alda  yoki  chaqiq  toshdagi 
miqdori  oddiy  og‗ir  betonlarda  35%  dan,  yo‗l  qurilishi  uchun  mo‗ljallangan 
shag‗alda    esa  25%dan  oshib  ketmasligi  zarur  (yapasqi  donalar  betonning 
mustahkamligiga  salbiy  ta'sir  ko‗rsatadi).    Agarda  ikki  fraksiyadagi  bir  biridan 
o‗lchamlari  bilan  keskin  farq  qiluvchi  donalar  olingan  bo‗lsa,  qorishma 
bushligining aralashtirilayotgandagi xarakteri Rasm-3.21.dagidek ifodalanadi.  
Belgilarni  ta'riflab  olamiz:  V
bo‗sh
  –  bo‗shliq  hajmi;  V
d
  –  to‗ldiruvchi 
donalarining  absolyut  hajmi;    V=V
bo‗sh
+V
d
  –  qorishmaning  umumiy  hajmi; 
B
nis
=V
bo‗sh
/V  –  nisbiy  kattaliklardagi  g‗ovaklilik;  B
a
=V
bo‗sh
/V
d
  –  to‗ldiruvchi 
donalarining absolyut hajmiga  nisbatan bo‗shliqlik.