Termiz davlat universiteti amaliy matematika kafedrasi «Axborot xavfsizligi» fanidan

RSA
;  

 
EL-Gamal;
  

 
Vilyams;
  

 
Rabin;  

 
Polig-Xellman;  

 
Mak-Elis  
ochiq  kalitli  shifrlash  algoritmlari,  ular  asosidagi  matematik  elementlar  va  RSA,  EL-Gamal 
elektron raqamli imzo algoritmlari haqida fikr yuritilib, konkret masalalarga qo‘llab ko‘rsatiladi. 
     Shu maqsadda avvalo yuqorida keltirilgan algoritmlar bilan bog‘liq bo‘lgan zarur matematik 
tushuncha va  muhim xossalar haqida to‘xtalib o‘tamiz. 
Asimmetrik kriptotizimlarning asosiy tashkil etuvchi elementlaridan biri yetarlicha katta (150 
va  undan  ortiq  xonali)  tub  sonlardan  foydalanishidir.Biz  bunday  kriptotizimlarda  malumotlarni 
shifrlash va deshifrlash jarayonini amalga oshirish algoritmlarini amaliy qo‘llanishlarini taminlash 
uchun  katta  razryadli  sonlarni    tub  yoki  tub  emasligini  aniqlab  olish  usullarini  bilishimiz  muhim 
hisoblanadi. 
Assimetrik kalitli kriptotizimlarda ma’lumot almashishda ikkita kalitdan foydalaniladi. Ikki har 
xil  assimetrik  kalitlar  matematik  bog‘langan.  Ularning  biri  xabarni  shifrlash  uchun  xizmat  qilsa, 

---

34 
 
ikkinchisi esa deshifrlash uchum xizmat qiladi. Ular o‘z navbatida foydalanuvchining ochiq va yopiq 
kaliti deb ataladi. Ochiq kalit hammaga, yopiq kalit esa foydalanuvchining o‘ziga ma’lum bo‘ladi. 
Ochiq  kalitlar  hammaga  bir  xil  yo‘naltirilgan  bo‘ladi.  Muloqot  qiluvchilar  uchun  doim  yaroqli 
bo‘ladi
8
.   
Agar kimdir boshqa foydalanuvchining ochiq kalitini topib olsa ham yopiq kalitni topolmasligi 
kerak.  Bu  foydalanuvchining  ochiq  kalitini  topgan  buzuvchiga  matematik  usul  yordamida  uning 
yopiq  kalitini  topib  bo‘lmasligini  bildiradi.  Lekin  yopiq  kalit  topilsa,  bu  katta  muommoga  sabab 
bo‘ladi. Shuning uchun kalit egasi o‘z yopiq kalitini har xil uskunalardan saqlash kerak
1
. 
Agar  A  foydalanuvchi  ma’lumotlarni  o‘zining  yopiq  kaliti  bilan  shifrlab  jo‘natsa,  qabul 
qiluvchi ma’lumotni deshifrlash uchun A foydalanuvchining ochiq kalitiga ega bo‘lishi kerak. Qabul 
qiluvchi A foydalanuvchining xabarini deshifrlay olishi va o‘ziga shifrlangan holda qaytara olishi 
kerak.  Assimetrik  kalitli  shifrlash  texnologiyasi  ishlayotganda  bir  xil  kalit  bilan  shifrlash  va 
deshifrlash mumkin emas
1
. 
Maxfiy kalit yordamida shifrlash usuli ma’lum kamchiliklardan holi emas. Birinchi navbatda, 
simmetrik shifrlash autentifikatsiyalash muammosini hal qilib bermaydi. Masalan, Ali (A) Soli (S)ga 
xat  yozib  yuborishi,  lekin  bu  xatni  Vali  (V)  yozgan  deb  tan  olmasligi  mumkin.  Bundan  tashqari, 
simmetrik  kalit  xabar  yuborilishidan  oldin  xabar  jo‘natuvchi  va  qabul  qiluvchi  kompyuterlarda 
o‘rnatilgan  bo‘lishi  kerak.  Tabiiyki,  Internetda  xavfsiz  muloqot  qilish  uchun  shifrlash, 
korrespondentlarning shaxsan uchrashishlari shart bo‘lmagan holatda ma’noga ega. Muammo maxfiy 
kalitni  uzatishda  yuzaga  keladi.  Haqiqatda,  agar  jo‘natuvchi  Ali  qabul  qiluvchi  Valiga  kalitni 
shifrlamasdan  uzatsa,  kalitni  tutib  olishlari  mumkin.  Agar  kalit  shifrlangan  ko‘rinishda  jo‘natilsa, 
unda qabul qiluvchi Vali uni ocha olmaydi. Bir nechta korrespondentlar bilan yozishmalar olib borish 
uchun, har bir qabul qiluvchi uchun alohida kalitlar bo‘lishi lozim, bu esa noqulaylikni tug‘diradi. 
Bu  muammoni  yechimini  topish  uchun  asimmetrik  shifrlash  (ochiq  (ommaviy)  kalit  yordamida 
shifrlash) sxemasi taklif etilgan. 
Ochiq kalitli shifrlash yoki shifrlashning asimmetrik algoritmlari deb ataluvchi algoritmlarda 
shifrlash uchun ishlatiladigan kalit shifrni ochish uchun ishlatiladigan kalitdan farq qiladi. Bundan 
tashqari, shifrlash kalitini bilgan holda, shifrni ochish uchun zarur kalitni juda katta muddat ichida 
hisoblab  topish  imkoni  bo‘lmaydi.  Ixtiyoriy  foydalanuvchi  shifrlash  kaliti  yordamida  xabarni 
shifrlashi mumkin, lekin bu kalitga mos shifrni ochish kalitiga ega shaxsgina bu xabarni o‘qiy oladi. 
Shifrlash  kalitini  ochiq  (ommaviy)  kalit,  shifrni  ochish  kalitini  esa  yopiq  (maxfiy,  xususiy)  kalit 
deyiladi. Xabarni yopiq yoki ochiq kalit yordamida shifrlash mumkin, qayta tiklash esa ikkinchi kalit 
yordamida  amalga  oshiriladi.  Ya’ni,  yopiq  kalit  yordamida  shifrlangan  matn  faqat  ochiq  kalit 
yordamida qayta tiklanishi mumkin va aksincha. Yopiq kalit faqat egasiga ma’lum, va u hech kimga 
berilmaydi, ochiq kalit esa ochiq tarqatiladi va u hammaga ma’lum bo‘lishi mumkin. Ikkita kalitni 
autentifikatsiyalash  masalasining  yechimini  topish  uchun  hamda  konfedensiallikni  ta’minlashda 
qo‘llash mumkin. 
Agar birinchi kalit yopiq bo‘lsa, u holda u elektron imzo sifatida ishlatiladi va bu usul bilan 
axborotni autentifikatsiyalash, ya’ni axborotning butunligini ta’minlash imkoni paydo bo‘ladi 
Keng  tarqalgan  shifrlash  algoritmlari.  Axborotni  kriptografik  himoyalash  standartlari,  xesh 
funksiya. 
AYE
S
  [encryption  standard  (AES))]  -  AQShda  ma’lumotlarni  shifrlash  standarti  bo‘lib, 
simmetrik shifrtizimlarda foydalanish uchun qo‘llanadi. Blok o‘lchami 128 bit, kalit uzunligi 128, 
                                                           
8
 Shon Harris. ALL IN ONE CISSP. McGraw-Hill. 2013 

---

35 
 
192 yoki 256 bitdan iborat bo‘lgan bazaviy blokli shifrlash algoritmiga asoslagan. 2002-yildan beri 
amalda qo‘llanilmoqda
9
. 
DES
  [data  encryption  standard]  shifrlash  standarti  Amerika  standart  shifrlash  tizimi  bo‘lib, 
simmetrik  shifrtizimlarda  foydalanish  uchun  mo‘ljallangan.  Dunyoda  shifrlashning  birinchi  ochiq 
rasmiy standarti sifatida 1977-yildan 1997-yilgacha amal qilgan. Blok kattaligi 64 bit, kalit uzunligi 
56 bitga teng bo‘lgan bazaviy blokli shifrlash algoritmi asosida qo‘llanilgan. Shifrlashning 4 rejimi 
va xabarni haqiqiyligini aniqlashtiruvchi kodni shakllantirishning 2 rejimiga ega
10
. 
DES
 -algoritmi qo‘llashining asosiy sohalari: 
1)
 
kompyuterda ma’lumotlarni saqlash (parol va fayllarni shifrlash); 
2)
 
xabarlarni autentifikatsiyalash (xabar va nazorat guruhiga ega bo‘lib, xabarni haqiqiyligiga 
ishonch hosil qilish qiyinchilik tug‘dirmaydi); 
3)
 
elektron to‘lov tizimlarida (ko‘p sonli mijozlar va banklar o‘rtasidagi operatsiyalarda); 
4)
 
tijorat  xabarlarni  elektron  almashinuvida  (xaridor,  sotuvchi  va  bank  xodimi  o‘rtasida 
ma’lumotlar almashinuvida o‘zgartirishlar kiritish va ushlab qolishlardan himoyalangan).