Toshkent moliya instituti r. H. Ayupov, G. R. Boltaboeva raqamli iqtisodiyot asoslari



Download 5,65 Mb.
Pdf ko'rish
bet220/711
Sana14.01.2022
Hajmi5,65 Mb.
#364978
1   ...   216   217   218   219   220   221   222   223   ...   711
Bog'liq
Raqamli iqtisodiyot-Darslik-18.02.2020

5.2.

 

Ma’lumotlarning elektron himoyasini amalga oshirish 

Umuman  olganda,  kriptografiyani  ikki  qismga  bo’lish  mumkin: 

ma’lumotlarni  berkitishning  umumiy  usullarini  rivojlantirish,  shifrlash 

tizimlarining tahlili va ularning ishonchlilini  ta’minlash bilan bog’liq bo’lgan 

nazariy  qism  hamdashifrlash  tizimlarini  ishlab  chiqarish  va  ulardan 

foydalanish  bilan  shug’ullanadigan  amaliy  qismlardan  iborat.  Ma’lumotlarni 

himoya  qiladigan  shifrlar  juda  ham  ishonchli  bo’lishi  lozim,  ya’ni,  ular 

shifrlashni  buzishga  bo’lgan  urinishlarga  nisbatan  o’ta  bardoshli  bo’lishi 

kerak.  Shifrning  ishonchliligini  asoslash  uchun  uni  ochishga  ketadigan  ish 

hajmini  chamalash  zarur.  Bunda  agar  shifr  kalitini  topish  uchun  ketadigan 

vaqt  ma’lumotlarning  foydali  ravishda  ishlatiladigan  vaqt  intervalidan  ko’p 



Toshkent Moliya instituti 

R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva 

 

bo’lsagina, bunday shifr ishonchi deb hisoblaniladi. Lekin  shifrlash bo’yicha 



yirik  olim  K.Shennonga  ko’ra,  shifrlanayotgan  informatsiya  hajmiga  teng 

bo’lgan  uzunlikdagi  kalitli  shifrgina  absolyut  ishonchli  shifr  hisoblanadi. 

Boshqa  barcha  shifrlarni  ochish  mumkin,  ammo  bunda  gap  buning  uchun 

kerakli  bo’lgan  texnik  vositalar  quvvati  va  deshifrlash  uchun  ketadigan 

vaqtga  bog’liq  bo’ladi.  Jamiyatdagi  ma’lumotlar  hajmi  kam  miqdorda 

bo’lganida  unchalik  murakkab  bo’lmagan  shifrlarni  ishlatish  yetarli  bo’lgan. 

Ma’lumotlar hajmining ko’payib borishi bilan  yanada murakkabroq shifrlarni 

ishlatish  zaruriyati  paydo  bo’lib,  ma’lumotlarni  shifrovka  qilish  uchun  bu 

sohaga  mahsus  o’qitilgan  insonlar  – 

shifrovkachilar

jalb  qilina  boshlandi. 

Keyinchalik,  ma’lumotlar  hajmi  juda  ham  ko’payib,  rasshifrovkani  insonlar 

bajara  olmaydigan  xolat  yuz  bergani  tufayli,  bu  ishni  bajara  oladigan 

mexanik  va  elektorn  qurilmalar  yaratildi.  Komp’yuterlar  paydo  bo’lganidan 

so’ng  esa  ma’lumotlarni  shifrovka  va  rasshifrovka  qilishning  yanada 

zamonaviy  va  o’ta  murakkab  usullari  paydo  bo’ldi  va  ular  turli  sohalarda 

keng  miqyosda  ishlatilina  boshlandi.  Kompyuterlar  yordamida  endi  nafaqat 

ma’lumotlar  himoyasi,  balki  yangi  muammolar  ham  hosil  qilina  boshlandi, 

Masalan,  elektron  xujjat  almashinishida  muhim  ahamiyatga  ega  bo’lgan 

elektron  imzo  ham  ishlatilina  boshlandi.  Chunki  endi  elektron  pochta 

imkoniyatlari  moliyaviy  hujjatlarni  va  konfidentsial  ma’lumotlari  uzatishda 

ham 

ishlatila 



boshlandi. 

Elektron 

tijorat 

ham 


ma’lumotlarning 

konfidentsalligini  ta’minlovchi,  autentifikatsiya  qiluvchu  va  kirishni 

boshqaruvchi  vositalarni  talab  qiladi.  Raqamli  pullar,  kriptovalyutalar,  ICO 

lar  hamda  ularning  tokenlari  va  raqamli  valyuta  almashtirish  shahobc halari 

ham  elektron  himoyaning  samarador  vositalarini  talab  qiladi.  Xuddi  shunday 

texnik  va  dasturiy  vositalar  sifatida  ham  zamonaviy  kriptografik  himoya 

usullardan 

foydalaniladi. 

Kriptografiyadan 

foydalanish 

quyidagilarni 

ta’minlab beradi: 




Toshkent Moliya instituti 

R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva 

 



 

Konfidentsiallilik

  –  bu  informatsiyaning  saqlanishida  va  uzatilishida 

ma’lumotlarni  ruhsat  berilmagan  o’qishdan  himoya  qilishdir.  Bu 

shirflash orqali amalga oshiriladi; 

 

Ma’lumotlardan  foydalanishning  nazorati



  –  informatsiyadan  faqatgina 

ruxsat berilgan insonlar foydalana olishi kerak; 

 

Autentifikatsiya



  –  ma’lumot  uzatuvchi  kimliginai  aniq  bilish 

imkoniyati.  Buni  elektron  raqamli  imzo  va  sertifikat  amalga  oshirib 

beradi; 

 



Butunlilik 

–  informatsiyaning  saqlanish  va  uzatilish  jarayonida 

ruxsatsiz  o’zgartirila  olinmasligi.  Bu  talab  elektron  raqamli  imzo  va 

imitohimoya orqali bajariladi; 

 

Informatsiyadan  voz  kecha  olmaslik



  –  bu  ma’lumot  uzatuvchining  o’zi 

jo’natgan  ma’lumotlardan  tonmasligini  ta’minlab  beradi.  Bu  ham 

elektron raqamli imzo va sertifikat orqali ta’minlanadi. 

Endi  elektron  raqamli  imzo  hosil  qilishda  ishlatiladigan  bir  qancha 

ommabop  algoritmlarni  ko’rib  chiqamiz.  Muloqotdagi  ikkala  tomon 

shifrlangan ma’lumotlarni  o’zaro almashina olishlari uchun  ular ishlatadigan 

algoritm  va  kalit  (

komp’yuter  texnikasi  ishlatilganda    kalit  bu  son  yoki 

alfavit-raqamli  simvollar  ketma-ketligidir

)  to’g’risida  kelishib  olishlari 

lozim.  Shifrlash  algoritmlari  bir  necha  yillar  davomida  yaratiladigan  va 

sozlanadigan  matematik  funktsiyadir.  Ba’zi  bir  algoritmlar  barchaga  ma’lum 

va  mashhur  bo’lsa,  boshqalari  mahfiy  va  konfidentsialdir.  Eng  taniqli 

ommabop  algoritmlar  sifatida 




Download 5,65 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   216   217   218   219   220   221   222   223   ...   711




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish