Toshkent moliya instituti d. Tojiboeva iqtisodiyot

amortizatsiya fondini
 tashkil etadi. 
 Amortizatsiya fondi mablag’larini ma’lum bir qismi eskirgan fondlarni qisman iste’mol 
xossasini tiklash, ya’ni ularni kapital (remont) ta’mirlash uchun ishlatiladi. Bunda uning 
yo’qotgan qiymatini tiklash amalga oshadi. Asosiy kapitalni ishlatish muddati tugagach, 
hisobdan chiqariladi. Jamg’arilgan amortizatsiya fondi yangi vositalarni sotib olish imkonini 
beradi. Asosiy kapitalni jismoniy eskirishi ikki xil bo’ladi: 
 1.Tabiat  ta’sirida  eskirish. 
 2.Ishlatilib  eskirish,  unda insonning yoshi o’tgan sari o’z jismoniy baquvvatligini 
yo’qotib borgani kabi asosiy kapital ham o’z iqtisodiy qiymatini yo’qotib boradi. 
 Asosiy kapital (fondlar) faqat jismoniy emas, ma’naviy ham eskiradi. Ma’naviy eskirish 
ham ikki xil bo’ladi. 
 
1.Ishlab chiqarishni samaradorligi oshishi natijasida u yoki bu turdagi mehnat 
vositalarining ishlab chiqarish xarajatlari kamayadi, natijada asosiy kapital (fondlar) 
arzonlashadi. Mashina, stanok, uskuna va hokazolarni narxi avvalgi xuddi shundaylaridan arzon 
bo’ladi. 
 2.Yangi, sifati jihatidan takomillashgan, ilgarigiga nisbatan samarali mehnat vositalari 
yaratilishi bilan bog’liq. Ulardan foydalanish natijasida ishlab chiqarilayotgan mahsulot 
arzonlashadi hamda ko’plab ishlab chiqarish imkoniyati yaratiladi. 
 Ishlatiladigan asosiy kapital jismoniy eskirmagan bo’lsa-da, ko’pincha jamiyat, sotsial 
nuqtai nazardan ular iste’mol qiymatini yo’qotadi. Bu — dunyodagi hamma narsani to’lovi 
bo’lganidek fan-texnika taraqqiyoti uchun to’lovdir. Ma’naviy eskirishning oqibati qarama-
KAPITAL (IShLAB ChIQARISh FONDLARI) 
Asosiy kapital (fond) 
Aylanma kapital (fond) 
Er 
Bino, 
inshoot 
Mashina, 
uskuna, 
uzatma, 
mexanizmlar, 
transport va 
hokazo shunga 
o’xshashlar 
 
Asosiy 
kapital-
ning 
boshqa 
turlari 
 
Xom ashë, ënilbi 
energiya material 
va sotib olingan 
yarim fabrikat-lar, 
ish haqi 
Tugallanmagan 
ishlab chiqarish, 
korxonaning 
o’zi tayërlagan 
yarim 
fabrikatlar 

---

 
 
qarshi: bir tomondan jamiyat iqtisodiy jihatdan yutqazadi, ikkinchi tomondan yutadi. Sababi 
eskirgan vositalar qiymatini yangilarini ishlatilishidan olingan foyda bilan tezda qoplanadi. 
Amaliyotda asosiy kapitalning narxi asossiz ravishda qimmat belgilansa, ma’naviy eskirish 
emas, balki aksincha, texnikani qimmatlashuvi tarzida namoyon bo’ladi. Bu, albatta, asosiy 
kapital (fondlar)ni yangilashga to’siq bo’ladi. Fan-texnika taraqqiyotiga g’ov bo’ladi. Bozor 
iqtisodiyoti sharoitida bu muammoni echishda talab va taklif asosiy rol o’ynaydi. 
 Asosiy kapitalni qiymatining ishlab chiqarilgan tovarga qo’-shish amortizatsiya normasi 
orqali amalga oshadi. Amortizatsiya normasi asosiy kapitalning qiymati va uni xizmat qilish 
muddati bilan bog’liq. Amortizatsiya normasi qancha yuqori bo’lsa, asosiy kapital (fondlar) o’z 
qiymatini shunchalik tez muddatda ishlab chiqarilayotgan mahsulotga o’tkazib bo’ladi. Aksi 
bo’lsa, uzoq muddat o’tkazadi. Amortizatsiya lotincha — 
so’ndirish 
so’zidan olingan bo’lib, 
asosiy kapital qiymatini tayyorlanayotgan mahsulotga astalik bilan xizmat muddati davomida 
ko’chirishdir. Amortizatsiya fondi asosiy kapital (fondlar)ni to’la tiklash uchun amortizatsiya 
normasiga ko’ra belgilanadi. U 
asosiy
 kapitalning xizmat muddatiga nisbatan foizda ifodalanadi. 
Amortizatsiya normasi=100%/xizmat muddati 
Masalan, ko’p qavatli temir-beton uylarning xizmat muddati 100 yil. U holda 
amortizatsiya normasi 100:100=1% ga teng. Yoki traktorning xizmat muddati 16 yil. 
Amortizatsiya normasi 100:16=6,25%. Ya’ni har yili traktor bahosining 6,25%i ishlab 
chiqarilgan mahsulotga ko’chadi. Agar traktorimiz 3 mln so’m turadi desak, har yili 187500 
so’mlik eskirar ekan, shu miqdordagi pulni amortizatsiya fondiga o’tkazamiz. 
 Amortizatsiya normasi shunday belgilanishi kerakki, u ham jismoniy, ham ma’naviy 
eskirishni hisobga olgan bo’lishi kerak. 
 Ko’pgina rivojlangan mamlakatlarda amortizatsiya normasi yuqori belgilangan. Masalan, 
AQShda qishloq xo’jalikda ishlatiladigan traktorlarning xizmat muddati 10—12 yil, o’arbiy 
Evropada 15—20 yil qilib belgilangan. Haqiqiy xizmat muddati 15—25 yilni tashkil etadi. 
Bunga texnikani asrab-avaylab ishlatish orqali erishiladi. Chunki, uning egalari bundan 
manfaatdor. Bizda ham 1991 yildan boshlab amortizatsiya normasini belgilash tartibi 
o’zgartirildi. 
 1. Asosiy kapitalni amortizatsiya normasi o’zgartirildi. 
 2. Ta’mirlash uchun amortizatsiya to’lovlari bekor qilindi. Endi korxonalar hamma 
remont turlarini mahsulot tannarxiga o’tkazadigan bo’ldi. Zarur bo’lsa, remont uchun alohida 
fond tashkil etish mumkin (tuzatish, ta’mirlash fondi). 
 3. Mashinalar, uskunalar va transport vositalari normativdagi xizmat muddati tugagach, 
amortizatsiya to’lovlari to’xtatiladi. 
 4. Korxonalarning asosiy kapitali (fondlar)ni yangilashni tez-lashtirish maqsadida aktiv 
fondlarga tezlashtirilgan amortizatsiya normalari belgilash ruxsat etiladi. Vaholanki, chet 
mamlakatlarda bu anchadan beri qo’llaniladi, kichik korxonalarga xizmat muddati uch yildan 
oshadigan kapitalni 20% gacha qiymatini ekspluatatsiya qilishning birinchi yildan ishlab 
chiqarish xarajatlariga qo’shishga ruxsat berildi. Bularning hammasi asosiy kapitaldan 
foydalanishni yaxshilashga qaratilgan. 
 Ishlab chiqarishda asosiy kapitaldan tashqari aylanma kapital ham muhim o’rin tutadi. 
 Aylanma kapital tarkibiga mehnat ashyolari, zaxiralari, tugallanmagan ishlab chiqarish, 
jumladan yarimfabrikatlar, ish haqi kiradi. 
 Bir vaqtning o’zida har bir korxonada