Toshkent moliya instituti d. Tojiboeva iqtisodiyot

noaniqlik
 – yuz berishi mumkin bo’lgan 
o’zgarishlar haqida axborot etishmovchiligi yuz beradi. 
 Iqtisodiy nazariyada iqtisodiyotdagi noaniqlik xaqida turlicha qarashlar mavjud. 
 Bir gurux neoklassik yo’nalishdagi iqtisodchilar fikricha, noaniqlik iqtisodiy sub’ektlarga 
ratsional tarzda tanlash, qaror qabul qilishga to’siq bo’ladi. Resurslardan samarali foydalanishga 
yo’l bermaydi. 
 Ikkinchi gurux iqtisodchilar fikricha esa aksincha bozorning qudrati ham shundaki, 
axborotni dastlab tor doiradagi kishilargagina nasib qilishi undan to’g’ri foydalana bilishni 
o’rganishda namoyon bo’ladi. Ana shunday qarash tarafdorlaridan F.A. Xayek fikricha foyda, 
naf faqat shunday, axborotga xamma ham birday ega bo’lmagan holatdagina vujudga keladi.
1
 
Boshqalar xam to shu axborotga ega bo’lgunga qadar foyda olish imkoniga ega bo’ladi. 
 Xar ikki guruh iqtisodchilar fikrida ham jon bor. Bozordagi noaniqlik, axborotni 
assimetrik tarqalishi bu bozor (bozor iqtisodiyoti)ning kamchiliklaridan biri. Ana shu kamchilik 
nima bilan bog’liq? degan savol tug’iladi. 
 Birinchilan, zarur axborotga ega bo’lganlar, boshqalarga qaraganda ustun mavqega, 
qo’shimcha naf, foyda olish imkoniga ega bo’ladilar. Shuning uchun ham hozirgi paytda N. 
Vinerning «Kimki axborotga ega bo’lsa, dunyoni tebratadi», degan iborasi mashhur bo’lib, tez-
tez ishlatilmoqda.  
 Ikkinchidan, axborot asimmetriyasi tufayli internal (ichki) effekt, ya’ni shartnoma 
qatnashchilari tomonidan tuzilgan bitimlarda aks etmagan olinadigan foyda yoki xarajatlar 
yuzaga keladi. Unga ko’plab misollar keltirish mumkin. Masalan, iste’molchi tovar sotib oldi, 
                                                 
1
 
Xayek F. Pagubnaya samonadeyannost. M. «Novosti» 1992, s. 156-157 
2
 Transaktsion xarajatlar-umumiy tarzda shartnoma, bitimlar tuzish uchun sarflanadigan vaqt, 
mehnat, vositalar uchun xarajatlardir. 

---

 
 
lekin u sifatsiz ekan. Repititor ingliz tilini ikki oyda o’rgataman deb, xizmat xaqqini oldi, lekin 
va’dasini ustidan chiqmadi, Ishga yollovchi o’z malakasini o’zi mustaqil oshirgan ishchini ishi 
natijasidan bahramand bo’layapti, lekin unga ish xaqqini oshirgani yo’q. 
 Misollardan  ko’rinib  turibdiki, bitim shartlari buzulmoqda, yoki ular bitimda aks 
etmagan. Ana shu internal effektni vujudga kelishiga sabab nima? Nima sababdan odamlar 
aldanishgani yoki iste’molchilik huquqi buzilganini bilgach, aybdorni jazolashga xarakat 
qilishmaydi? Xamma gap shundaki, buning uchun ham axborot kerak. 100% axborot to’plash 
uchun transaktsion
2
 xarajatlar juda yuqori bo’lishi mumkin. Olingan naf, ko’rilgan foyda esa bu 
xarajatlarni qoplay olmaydi. 
 Sotib olinayotgan tovarni sifatini oldindan qanday bilishimiz mumkin? Sifat sertifikatini 
oldindan so’rash mumkin. Agar sertifikat noqonuniy yo’l bilan olingan bo’lib, qalbaki bo’lsa-
chi? 
 Tovarni ishlab chiqargan firmaga telefon qilib yoki xat bilan murojaat qilish, iste’molchi 
xuquqini buzgani uchun sudga murojaat qilishi va boshqa yo’llarni tanlash mumkin. Lekin 
bunday tadbirlar uchun sarflangan vaqtga olingan natija arzimasligi mumkin, ya’ni vaqt nisbatan 
yuqori muqobil qiymatga ega bo’lishi mumkin. Shuning uchun odamlar ko’pincha 
aldanishganini bilishsa ham indamay qo’yaqolishadi. Xar birimiz «Olgan puling osh bo’lmasin» 
yoki «Egin, ichgin, to’ymagin!» deya noroziligimizni bildirib qo’ya qolamiz.  
 Shunday qilib, axborot asimmetrikligi tufayli bozor mexanizmini amal qilish printsipi 
buziladi. Sababi, narx haqidagi signal real ahvolni ifodalamay qo’yadi, real vaziyatni 
ko’rsatmaydi. Klassik misol tariqasida g’arbda juda ko’p iqtisodiy darsliklarda amerikalik 
iqtisodchi Jorj Akerlofning ishlatilgan avtomobillar bozoridagi vaziyatni bayon qiluvchi 
«Limonlar bozori» (1970y) nomli maqolasida keltirilgan holat ko’rsatiladi. 
 Bozorda ishlatilgan, lekin ahvoli yaxshi avtomobillar mavjud. Bunday avtomobillarga 
xaridor 6000 doll. to’lashga tayyor. Sotuvchi esa 5000 dollardan yuqori har qanday narxga rozi. 
 Lekin bozorda boshqa sotuvchilar deffektli avtomobillar – «limonlar» (amerikaliklar 
jargonida)ni sotishga xarakat qilishayapti. Ularga xaridorlar 2000 dollardan ortiq pul berishsa 
bo’ldi. Xaridorlar esa 3000 dollardan ortiq haq to’lamoqchi emas. Agar axborot simmetrik tarzda 
tarqalganda edi, birinchi guruxlar uchun ham, ikkinchi guruhlar uchun ham bozor, hamda o’z 
guruhi uchun bozor bahosi amal qilgan bo’lardi. Xamma gap shundaki, simmetriya yo’q. 
 Faqat sotuvchigina o’z mashinasi haqida hamma narsani biladi. Xaridor esa hech narsani 
bilmaydi. Natijada o’rtacha baho 4500 doll. o’rnatiladi: (6000+3000):2=4500doll. Bunday baho 
bilan yaxshi mashina egalari o’z mashinalarini sotishmaydi, «Limonlar» esa real bahosidan 
yuqori narx bilan sotiladi. «Limonlar» bozordan sifatli tovarni siqib chiqarishadi. Bu xolat 
iqtisodiy nazariyada