Buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti

erkanish

po

lim

    -      CH

2

 – C -            

                  O  =  C – O – CH

3

                                              CH

3

            n 

                                                                                     Polimetilmetakrilat 

---

 

64 

 

Metakril  kislota  metil  efirining  polimerlanishidan  polimetilmetakrilat  – 

organik shisha hosil bo’ladi. 

Karbon kislotalar suvda anorganik kislotalar kabi dissotsilanadi: 

R – COOH → R – COO

- 

 + H

+

 

Shuning  uchun  ularda  indikatorlarning  rangi  o’zgaradi.  Demak,  karbon 

kislotalar  elektr  tokini  o’tkazadi;  ular  elektrolit  hisoblanadi.  Lekin  anorganik 

kislotalarga nisbatan kuchsizroq. 

Agar karboksil guruh bilan bog’langan qoldiq benzol halqasining qoldig’i 

bo’lsa, bunday kislotalar aromatik kislotalar qatoriga kiradi. Agar karboksil guruh 

benzol  halqasidagi  uglerodga  bevosita  bog’langan  bo’lsa,  sof  aromatik  karbon 

kislotalar va aromatik yadroning yon zanjiridagi uglerod bilan bog’langan bo’lsa, 

alkilaromatik kislotalar deb ataladi. 

                         

                                   - COOH                HOOC -                        COOH 

               benzoy kislota                           n(o,m)-  ftal kislotalar      sof aromatik 

 

                                   CH

2

COOH                                      -  CH

2

CH

2

COOH 

 

                fenilsirka kislota                         β -  fenil propion kislota    alkilaromatik 

 

Aromatik kislotalar tabiatda o’simliklarda, asosan murakkab efirlar holida 

uchraydi. Aromatik kislotalarni sintetik usulda olish uchun alifatik kislotalar kabi: 

a)  Yon  zanjirli  aromatik  birikmalarni  oksidlash,  ularning  trigalogen  va  nitril 

hosilalarini  gidroliz  qilish;  b)  Aromatik  birikmaga  ma`lum  reaksiyalar  bilan 

karbonsil  guruh  kiritish  (magniy  organik  birikmaga  CO

2

;  Ar-xlorga    CO

2

  va  Na  

benzolga COCI

2

  yoki CH

3

COCI ta`sir ettirish) usullaridan foydalaniladi. 

Bir  asosli  aromatik  kislotalarning  suvdagi  eritmasi  alifatik  kislotalarga 

nisbatan  kuchli  kislota  xossasiga  ega.  Ularga  xos  kimyoviy  reaksiyalar  karboksil 

guruh hisobiga (masalan, NaOH, SOCI

2

, C

2 

H

5

OH lar bilan) va aromatik halqadagi 

---

 

65 

vodorod  atomi  hisobiga  (CI

2, 

HNO

3

,  H

2

SO

4

  ta`sir  ettirish  kabi  elektrofil 

reaksisiyalar)  sodir  bo’ladi.  Aromatik  karbon  kislotalar  halqasiga  elektrofil 

guruhlarning  kiritilishi  ularning  kislota  hususiyatini  yanada  oshiradi.  Bir  asosli 

aromatik  kislotalar  o’z  halqasidagi  vodorodlarni  galogen,  nitro-,  sulfo-,  amin  va 

oksiguruhlar kabi funksional guruhlarga almashtirsa, shu nomli aromatik kislotalar 

hosilalari  (masalan,  nitrobenzol  kislota,  sulfobenzol  kislota  va  hokazo)  hosil 

bo’ladi.  Ikki  asosli  aromatik  karbon  kislotalardan  –  ftal  (tereftal)  kislota  muhim 

ahamiyatga ega. 

Karbon  kislotalar  va  ularning  hosilalari  xalk  xo’jaligida  turli  materiallar: 

sun`iy tola, plastmassa, lak, xushbo’y moddalar, sirt faol moddalar, oziq-ovqatlar, 

aromatik  karbon  kislotalar  va  ularning  hosilalari  esa  polimerlar  (gliftal  smolalar 

lavsan),  bo’yagich  moddalar,  farmatsevtik  birikmalarni  sintezlashda,  indikatorlar, 

stimulyatorlar, gerbitsidlar va boshqalarning olinishida keng qo’llaniladi.