Savol va topshiriqlar
1. «
Ilmi qo
ya
» haqida nimalarni bilasiz?
2. Qo
yaninig o‘zbek mumtoz she’riyatidagi o‘rni va vazifalari nimalardan
iborat?
3. Qo
yaning radif bilan bog‘liq jihatlari haqida so‘zlang.
4. G‘azal janrida qo
yaning o‘ziga xosligi nimalarda ko‘rinadi?
5. Nima uchun olimlar qo
yani shoir va she’rxonning alifbesi deb hisoblashadi?
93
RADIF
Arabcha «
radif
» so‘zi, aslida, otda suvoriyga mingashgan
kishini anglatib, arab tilida
«yo‘ldosh», «hamroh», «k
е
tma-k
е
t»
d
е
gan ma’nolarda ham qo‘llanadi. Shunga ko‘ra, she’rda hamma
vaqt qo
yadan k
е
yin, ya’ni unga
«mingashib»
yoki
«yo‘ldosh
bo‘lib»
k
е
lgan bir so‘z yoki so‘zlar turkumining takrori
«radif»
d
е
b ataladi.
Radifning qo
yaga bog‘liq joyi – ko‘p. Birinchidan, u
hamisha qo
ya bilan yonma-yon, birga, unga ergashib k
е
ladi.
Qo
yasiz radif radif emas. Faqat ayrim she’rlardagina radifdagi
so‘zlar miqdori ko‘payib k
е
tgani evaziga qo
yaga qat’iy amal
qilinmaydi. Ikkinchidan, radif qo
ya bilan birgalikda she’riy
ohangdoshlikka xizmat qiladi.
Ko‘pincha radif bir so‘zdan tashkil topadi. U
«qisqa radif»
d
е
yiladi. Ammo ba’zan u bir n
е
cha so‘zdan tashkil topishi ham
mumkin. U
«yoyiq radif»
d
е
b yuritiladi. Shunday she’rlar ham
uchraydiki, unda butun boshli misrada bir so‘z qo
ya-yu, qol-
ganlari radif bo‘lib k
е
ladi. Boburning mana bu ruboiysi bunga
yorqin misol bo‘la oladi:
Tuz,
oh Zahiriddin Muhammad Bobur,
Yuz,
oh Zahiriddin Muhammad Bobur,
Sarrishtayi ayshdin ko‘ngulni zinhor
Uz,
oh Zahiriddin Muhammad Bobur
.
Radif nazmda oddiygina takror emas. Bu musiqiylik va
ohangdorlik xuddi kuy kabi kishiga o‘zgacha huzur bag‘ishlaydi.
Radif she’riy asarda ma’noni kuchaytirishga xizmat qila-
di. Ko‘pincha baytdagi
krning asosiy yuki shu badiiy vosita
zimmasiga tushadi. Boshqacha aytganda, shoir
krda nima-
ga ko‘proq urg‘u b
е
rmoqchi bo‘lsa, o‘sha so‘z yoki so‘zlarni
radifga oladi. Ko‘p g‘azallarda radif she’rning butun qurilma-
sini b
е
lgilovchi asosiy ustun o‘rnida k
е
ladi. Bunday g‘azallarda
hamma gap shu radifga bog‘langan bo‘ladi. Mavzu ham, badiiy
tasvir ham, d
е
makki, g‘oya ham shu radif atro
da aylanadi.
Mabodo, bunday g‘azaldan radif chiqarib tashlansa, u o‘zining
94
butun g‘oyaviy-badiiy qimmatini yo‘qotadi. Chunki bunday
g‘azalda shoir butun yukni shu radif ustiga ortgan bo‘ladi. Shu-
ning uchun muayyan shoirning radif qo‘llashdagi o‘ziga xosligini
aniqlash, pirovardida, uning uslubini b
е
lgilashning m
е
zonlaridan
biri hisoblanadi.
Janr hajman kichraya borgan sayin, buning aksi o‘laroq,
radif zimmasiga yuklatiladigan badiiy vazifa shunchalik orta bo-
radi. Masnaviydan boshqa she’riy turlar, masalan, g‘azal, qit’a,
murabba’, muxammas, musaddasda bir band doirasida ahamiya-
ti jihatidan bir-biridan farq qiluvchi ikki xil – ichki va asosiy
radif ishlatilishi mumkin.
Aytaylik, Bobur g‘azalining:
Hamdard yor
е
qonikim
, bir g‘amgusor
е
qonikim,
Abri bahor
е
qonikim
, Bobur kibi yig‘lay
bila, –
baytidagi
«qonikim»
yoki Navoiy muxammasining:
Ul parikim, t
е
lbalarga ishqidin monand
edim,
Zul
zanjirida Majnund
е
k asiri band
edim,
Javriga qone’ bo‘lub, vasliga hojatmand
edim,
Shavqidin dam urmayin b
е
dodiga xursand
edim,
Vahki, bo‘ldum hajridin rasvoyi davron
oqibat,
–
bandidagi
«edim»
so‘zlari – ichki radif, k
е
ltirilgan misollardagi
«bila»
hamda
«oqibat»
so‘zlari esa – asosiy radif.
She’rlar radif qo‘llash mahorati, jumladan, asarda ular-
ning miqdoriga ko‘ra ham bir-biridan farqlanadi. Masalan,
Navoiyning «Farhod va Shirin» dostoni – jami 5 ming 782
qo‘shmisradan iborat. Shundan 965 tasi(17 foizi)ni muraddaf
(radi
i) baytlar tashkil qiladi. Bu radifning dostondagi eng
asosiy badiiy san’atlardan biri ekanini ko‘rsatadi. Radi
arning
ishlatilishi jihatidan shoirning boshqa biror dostoni uning «Far-
hod va Shirin»ichalik rang-baranglikka ega emas.
95
Do'stlaringiz bilan baham: |