Respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot

3.4.8. Ko’p sathli xavfsizlik modellari 
Ushbu bo’limda ko’p sathli xavfsizlik modellari qarab chiqiladi. Xavfsizlik 
modellariga xavfsizlikka oid darsliklarda alohida e’tibor berilgan bo’lsada, mazkur 
bo’limda ikkita aniq xavfsizlik modeliga to’xtalib o’tiladi.  
Umuman olganda xavfsizlik modellari tavsif bo’lib, mazkur modellar 
himoyalanish uchun nima kerakligini ko’rsatadi. Biroq, ular haqiqiy savolga, ya’ni, 
himoyani qanday ta’minlash kerak degan savolga javob bermaydi. Modellar himoya 
uchun asos yaratishga mo’ljallangani bois, bu ularning kamchiligi hisoblanmaydi. 
Biroq, bu xavfsizlikni modellashtirishning amaliy yordamiga xos bo’lgan 
cheklovdir.  
Ko’p sathli xavfsizlikka (yoki multilevel security, MLS) tegishli ma’lumotlar 
barcha buzg’unchilik haqidagi manbalarda mavjud. MLS  da subyektlar sifatida 
foydalanuvchilar (umumiy holda insonlar) va obyektlar sifatida himoyalanuvchi 
ma’lumotlar olingan (masalan, hujjatlar). Bundan tashqari, 
klassifikasiyalash
 
tushunchasi obyektlarga taalluqli bo’lib, subyektlarga nisbatan 
ruxsatnomalar
 
tushunchasi qo’llaniladi. 

---

132 
 
AQShning Department of Defence (yoki DOD) tashkilotida to’rtta sathdagi 
klassifikasiyalash va ruxsatnomalardan foydalaniladi: 
TOP SECRET > SECRET > CONFIDENTIAL > UNCLASSIFIED (3.1) 
Masalan,  SECRET  ruxsatnomasiga ega subyektga SECRET  yoki undan 
kichik yorliqdagi ma’lumotlardan foydalanish imtiyozi mavjud bo’lsa, TOP 
SECRET yorlig’idagi ma’lumotdan foydalanish imtiyoziga ega emas.  
Faraz qilaylik, 
𝑋𝑋
 obyekt bo’lsa, 
𝑆𝑆
 unda subyekt bo’lsin. U holda 
𝑋𝑋
 
klassifikasiyani va 
𝑆𝑆
 ruxsatnomani anglatadi. 
𝑋𝑋
 ning xavfsizlik sathi 
𝐿𝐿
(
𝑋𝑋
)
 sifatida 
va 
𝑆𝑆
 ning xavfsizlik sathi 
𝐿𝐿
(
𝑆𝑆
)
 kabi belgilanadi.  DOD  tizimida (3.1) tengligida 
ko’rsatilgan 4 ta sathli klassifikasiyalash va ruxsatnomalardan foydalaniladi. 
Shuningdek,  SECRET  ruxsatnomasini oluvchi shaxs uchun ko’p yoki kam 
muntazam tekshiruvlar talab etiladi. TOP SECRET uchun esa keng qamrovli 
tekshiruv, poligraf tekshiruvi, psixologik holati va boshqalar talab etiladi. 
Axborotni klassifikasiyalash bilan bog’liq ko’plab amaliy muammolar 
mavjud bo’lib, ularga mos klassifikasiyalash har doim ham aniq bo’lmasligi va 
ikkita malakali foydalanuvchilarda tamomila turlicha ko’rinishlarda bo’lishi 
mumkinligi holatini misol keltirish mumkin. Shuningdek, klassifikasiyalashda 
qo’llaniluvchi donadorlik darajasi ham muammo bo’lishi mumkin. Umumiy holda 
olinganda  TOP SECRET bo’lgan, lekin har bir paragrifi alohida olinganda 
UNCLASSIFIED  darajasidagi hujjatni yaratish mutlaqo mumkin.  DOD  ichida 
source codeni klassifikasiyalashda bu muammo ba’zida yanada og’irlashadi. 
Donadorlikning ravshanlik tomoni bu –  yig’ish mumkinligidir. Chunki, dushman 
UNCLASSIFIED  turidagi hujjatlarni yig’ish orqali TOP SECRET darajasidagi 
hujjatni hosil qilishi mumkin. 
Turli darajali subyektlar va obyektlar bir tizim resurslaridan foydalanganda 
ko’p sathli xavfsizlik talab etiladi. Ko’p sathli xavfsizlik tizimining maqsadi 
foydalanishni boshqarish shaklini subyektlarni cheklash orqali amalga oshirishdan 
iborat bo’lib, bunda ular faqat ruxsati mavjud obyektlardan foydalanish huqiqiga ega. 

---

133 
 
 
MLSning ko’plab modellari mavjud bo’lib, quyida ular orasidan eng soddalari 
bilan tanishib chiqiladi. Boshqa modellar amalda foydalaniluvchi va tahlil qilishda 
juda ham murakkabdir.