Is va mv zv n I 90 sih vA ra an vD xn a A

8. Hisobotning qanday shakllari mavjud?
9. Hisobotni tuzishga tayyorgarlik  ko‘rish ishlari qanday amalga oshiriladi?
10. Korxona balansi  qanday ahamiyatga ega?
11. Hisobotning  ma  lumot manbasi bo'lib qaysi  hujjatlar hisoblanadi?
1 2 Debitorlik va kreditorlik  qarzlari qachon  paydo  bo‘ladi?
13.  «Hisob siyosati»  nima?
180

---

IX BOB.  BUXGALTERIYA HISOBI  VA MOLIYAVIY
 
HISOBOTNING XALQARO STANDARTLARI
9.1.  Buxgalteriya hisobini tashkil etish
 
modellari va ularning mazmuni
0 ‘tgan  asrning  80-yillari  oxirida  sobiq  SSSR  iqtisodiyotini  is- 
loh  qilish borasidagi  islohotlar uni  parchalanishi  bilan  yakunlandi. 
Sobiq SSSR davlati  tarkibidagi  15  ta respublika mustaqil  davlat si- 
fatida  o ‘z  ijtimoiy-iqtisodiy  munosabatlari  tizimini  tartibga  solish 
va yangi iqtisodiy sharoitda faoliyat  yuritish  mexanizmlarini  joriy 
etishi zarur edi.  M amlakatimiz iqtisodiyotining rivojlangan davlat- 
lari bilan integratsiyalashuvi buxgalteriya hisobi  tizimini ham isloh 
qilishni talab etardi.
Shu  sababli  buxgalteriya  hisobini  tashkil  etishning  xorij  tajri- 
basini  o ‘rganish  va  uning  ilg‘or  tajribasidan  korxonalar  hisob  si- 
yosatida  q o llash ,  foydalanish  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Bux­
galteriya  hisobini  tashkil  etish  usullari  bo‘yicha  davlatlami  quy­
idagicha guruhlash mumkin:  Britaniya-amerika modeli,  Kontinen- 
tal model, Janubiy  amerika modeli.
Britaniya-am erikam odeliushbum odel B uyikBritaniya,A Q SH , 
Nederlandiya, Kanada, Avstraliya kabi davlatlarda qollaniladi. H i­
sob yuritish tamoyillari asosan jam oat tashkilotlari tomonidan  ish­
lab  chiqiladi.  Buxgalteriya  hisobining  maqsad va vazifalari  aso­
san  investorlar  manfaatlarini  himoya  qilishni  ta’m inlashga  qarati- 
ladi.  Mazkur model qimmatli  qog‘ozlar bozori  rivojlangan  davlat­
larda keng q o ‘llanilib keladi va investorlami zarur axborotlar etka- 
zib berish uchun xizmat qiladi. Hisobni  tashkil etish va yuritish tar- 
tiblari qonun hujjatlari  bilan q at’iy tartibga solinmaydi va belgilan­
gan  standartlar asosida korxona tomonidan  am alga oshiriladi.
Ushbu  m odelda  hisob  tizimi  moliyaviy  va  boshqaruv  hiso- 
bidan  iborat  boladi.  Moliyaviy  hisob  standartlar  asosida  tash­
kil  eliladi  va  hisob  m a’lumotlari  tashqi  foydalanuvchilar  uchun 
m oljallangan  moliyaviy  hisobotlarni  tuzishda  q o llan ilad i.  Ushbu
181

---

modelni  q o ilo v ch d a  har  bir  davlatda  uni  tashkil  etish  o ‘ziga  xos 
xususiyatlarga ega. Angliyada hisobni tashkil qilish asoslari qonun- 
chilik m e’yorlari bilan belgilangan. Lekin moliyaviy hisobni yurit­
ish  va hisobotni  tuzishning  prinsiplari  nodavlat tashkilotlari  va as- 
sotsasiyasi tomonidan belgilangan tam oyillar bilan to ‘ldiriladi. An­
gliyada  buxgalteriya  hisobi  ham da  hisobotining  milliy  standartlar 
‘‘Buxgalteriya hisobi  va standartlari  to ‘g ‘risidagi  hujjatlar”, deb at- 
aladi  va  Buxgalteriya  tashkilotlari  maslahat  Kengashi  tomonidan 
ishlab  chiqiladi.  Angliya Buxgalteriya tashkilotlari  maslahat  Ken­
gashi tarkibida audit standartlarini va yo ‘riqnomalarini ishlab chiq- 
adigan  Audit  q o in itasi  va buxgalteriya hisobining q at’iy  standart­
larini  ishlab  chiqishga vakolatli  organ  Hisob  standartlari  qo‘mitasi 
mavjud.
Kanadada  moliyaviy  hisob  professional  uyushmalari  nazorat 
qiladigan tadbirkorlar tomonidan tashkil etiladi.
AQSHlarida hisob va hisobotning milliy  standartlari  quyidagi 
tashkilotlar tomonidan ishlab chiqiladi: M oliyaviy hisob standartla­
rini  ishlab  chiqish  Kengashi,  Davlat  tashkilotlarining  buxgalteriya 
hisobi  standartlarini  ishlab  chiqish  qo‘m itasi,  Qimmatli  qog'ozlar 
va birjalar komissiyasi,  Diplomli jam oatchi  buxgalterlar va audor- 
lar Amerika mstituti, Buxgalteriya hisobi  sohasi  o ‘qituvchilarining 
Amerika  buxgalteriya  uyushmasi,  Boshqaruv  hisobi  sohasidagi 
buxgalterlar milliy uyushmasi,  Soliq boshqarmalari.
Qimmatli qog‘ozlar va birjalar komissiyasi  1934-yilda Kongres 
tomonidan  tashkil  etilgan.  Komisiyaning  asosiy  vazifasi  firmalar 
tomonidan  chop  etiladigan  hisobotlar  asosida  investorlarni  zarur 
m a’lumotlar bilan ta ’minlash  hisoblanadi.  Qimmatli  qog‘ozlar  va 
birjalar  komissiyasi  tomonidan  davriy  ravishda  professional  bux­
galterlar  uchun  hisob  va  hisobotning  milliy  standartlariga  oid huj­
jatlar chop etib boriladi.
Amerikada  hisob  va  hisobotning  milliy  standartlarini  islab 
chiqish  Moliyaviy hisobni  ishlab chiqish Kengashi tomonidan mu- 
vofiqlashtirilib boriladi.  Kengash tomonidan belgilangan talablarga
182

---

asosan  firmalar  tashqi  foydalanuvchilar  uchun  tuzadigan  hisobot- 
larida  hisobot  davridagi:  moliyaviy  holatini;  pul  oqimlarini;  xara- 
jatlarini;  daromadlarini  mulkdorlar  qo'yilm alari  va ularga berilgan 
to ‘lovlami  aks ettiradilar.
“Buxgalteriya hisobining umumiy tam oyillari” (GAAP)ga aso­
san A m erikada tashqi moliyaviy hisobotlar uchun quyidagi talablar 
belgilangan:  davriylik -  odatda yillik;  to‘liq qamrab  olish
-   moliyaviy  hisobotlardagi  daromadni  olish  uchun  sarflan- 
gan  xarajatlar  to ‘liqligi;  konservativlik  -   hisobotlarda  faqat  asos- 
li  m a’lumotlami  aks  ettirish  va  m a’lum otlami  soxtalashtirishga 
yo ‘l 
q o ‘ym asH k; 
aniqlilik  -   hisobotlar  m a’lumotlari  foydalanuv- 
chilarga tushunarli  b o ‘lish; ahamiyatlilik - hisobotlar m a’lumotlari 
foydalanuvchilarga  m a’lum  bir  qarorlar  qabul  qilish  uchun  yetar- 
li b o ‘lishi;  ishonchlilik - hisobotlar m a ’lumotlari to ‘liq va ishonch- 
li  b o lish i;  izchillik  -   o ‘tgan  davr  m a ’lumotlari  bilan  taqqoslash 
va aniq xulosalar  olinishini ta ’minlashi.  Ushbu  talablar jam iyatda- 
gi  vazifalar ham da ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar asosida doimiy 
ravishda takomillashtirilib boriladi.
Kontihnental  -  ushbu  model  Avstriya,  Fransiya,  Shvetsari- 
ya,  Italiya  kabi  davlatlar  tomonidan  qo‘llaniladi  hamda  buxgal­
teriya  hisobining  maqsad  va  vazifalari  investorlar  manfaatlarini 
himoya  qilishni  ham da  davlat  nazoratini  ta ’minlashga  qaratiladi. 
Ushbu  model  quyidagi  o ‘ziga  xos  xususiyatlarga  ega:  hisob  tizi- 
mini  davlat  tomonidan  tartibga  solinishi;  banklar  va  tashkilotlar 
o ‘rtasida  mustahkam  aloqa  tizimi  o ‘matilishi;  hisob  siyosatining 
davlat  soliq  va  makroiqtisodiy  k o ‘rsatkichlarini  tartibga  solishga 
yo‘naltirilganligi; hisob siyosatining muqiymiyligi.
Mazkur  modelni  q o ilo v ch i  Germaniya  va  Fransiyada  m oli­
yaviy  hisobning  asosiy  tamoyillari  qonun  hujjatlari  bilan  belgi- 
lab  qo‘yilgan.  Fransiyada hisob  va hisobotning  milliy  standartlari. 
Buxgalteriya  hisobi  milliy  Kengashi,  Qimmatli  qog‘ozlar  opertsi- 
yalari  bo ‘yicha  komisiya,  Adliya  vazirligi  huzuridagi  buxgalteri­
ya hisobi  ekspertlari  va  malakali  buxgalterlar tashkilotlari,  Moliya 
va iqtisod vazirligi  huzuridagi  auditorlar milliy  instituti  tomonidan 
ishlab chiqiladi.
183

---

Gollandiyada  qonun  hujjatlari  bilan  belgilab  q o ‘yilgan  moli- 
yaviy  hisobning  asoslari  nodavlat  M oliyaviy  hisobot  Kengashi  to- 
monidan ishlab chiqilgan umumiy tam oyillar bilan told irilad i.
Yaponiyada  buxgalteriya  hisobi  va  hisobotining  milliy  stan­
dartlari  qonun  hujjatlari  hisoblanadi.  Buxgalteriya  hisobi  va 
hisobotining  milliy  standartlarini  ishlab  chiquvchi  organlar  quy­
idagilar  hisoblanadi.  M oliya  vazirligi  huzuridagi  buxgalteriya  h i­
sobi  masalalari  Kengashi,  Moliya  vazirligi  huzuridagi  Qimmatli 
qog‘ozlar operatsiyalari buyrosi, A dliya vazirligi, Diplomli jam oat- 
chi buxgalterlar-audorlar instituti.
Janubiy  amerika  modeli  -  ushbu  model  Braziliya,  Argentina, 
Boliviya  kabi  davlatlarida  buxgalteriya  hisobini  tashkil  etishda 
q o ‘llaniladi  va  buxgalteriya  hisobining  maqsad  va  vazifalari  aso­
san  davlat nazoratini  ta ’minlashga qaratiladi.  M azkur model yuqo­
ri  inflyatsiya  sharoitida  buxgalteriya  hisobini  qonun  hujjatlari  bi­
lan  qat’iy  belgilangan  tamoyillar  asosida  tashkil  etishni  y o lg a  
qo‘yishga asoslangan.
Dunyo mamlakatlari iqtisodiyotining o ‘zaro integratsiyalashuv 
hozirgi jarayonida buxgalteriya hisobi  va hisobotining milliy  stan­
dartlari  umumivligini  ta’minlashni  talab  etadi.  Hozirda  moliyaviy 
hisobotining 40  dan ortiq xalqaro  standartlari mavjud.
M amlakatimiz hisob tizimida buxgalteriya hisobi va hisobotin­
ing milliy standartlari hamda xalqaro standartlar o ‘zaro uyg‘unlikda 
q o lla b   kelinmoqda.  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  - 
yil  24-apreldagi  “Aksiyadorlik jam iyatlarida  zamonaviy  korpora- 
tiv boshqaruv uslublarini joriy etish  chora-  tadbirlari  to ‘g ‘risida”gi 
4720-sonli Farmoniga  muvofiq  2 0 15-yildan  aksiyadorlik jam iyat- 
lari  uchun  o ‘z  hisobotlarini  Moliyaviy  hisobotning  xalqaro  stan­
dartlari  asosida  nashr  etish  hamda  hisobotlarini  auditning  xalqa­
ro  standartlari  bo‘yicha  tashqi  audit  o ‘tkazishlari  tartibi  belgilab 
q o ‘yildi.