Is va mv zv n I 90 sih vA ra an vD xn a A

номика.  2 0 0 4   г.
8

---

bajarilishi,  xarajatlar  normativlaridan  kundalik  chetga  chiqishlar, 
ish kuchidan foydalanish va asbob-uskunalam ing yuklanganlik da- 
rajasi,  shartnomalarga  rioya  qilinishi  -   mol  yetkazib  beruvchilar 
va  xaridorlar  o'rtasida  tuzilgan  kontraktlam ing  bajarilishi  haqida- 
gi  m a’lumotlami  yetkazadi.  Operativ hisobda o ‘lchovlaming  ham- 
ma  turlari  -   moddiy,  mehnat  va  qiymat  oichovlaridan  foydalani- 
ladi.  Lekin  hisobning bu turi  asosan  bir turdagi  operatsiyalami  aks 
ettirganligi  va  undan  umumlashtirilgan  ko ‘rsatkichlar  talab  qilin- 
maganligi  sababli, unda moddiy,  mehnat o ic h o v  birliklaridan foy- 
dalaniladi.
Nazoratning  tezkorligini  ta ’minlash  uchun  xo‘jalik  operatsi- 
yalarining  borishi  haqidagi  axborotni  tezroq  olish  kerak  b o ia d i. 
Shuning uchun operativ hisobning m a’lumotlari iloji boricha oson- 
roq  y o ‘l  bilan  qayd  qilinishi  kerak.  Ulam i  bevosita  kuzatish  y o ‘li 
bilan  yetkazishadi,  telefon,  faks,  modem  orqali,  kompyuter  aloqa- 
si  yordamida va boshqa y o ‘llar bilan  xabar qilishadi.  Hozirgi  vaqt- 
da operativ axborotni  olish uchun mexanika va avtomatik o ic h o v , 
tartibga soluvchi  asboblar, moslamalardan foydalanish tobora ken- 
gayib  bormoqda.  Hisobni  bunday  tashkil  qilish  xo ‘jalik  operatsi- 
yalarining  borishi  ustidan  ulam ing  am alga oshirihshi  vaqtida  bev­
osita boshqarish  imkonini  beradi.
Operativ hisobning  m a’lumotlaridan  mutlaq  aniqlik  talab  etil- 
maydi,  chunki  ulam ing asosiy  vazifasi  kuzatilayotgan  obyektlarda 
sodir bo‘Iayotgan  o ‘zgarishlami  tezlik bilan  xabar qilishdir.  Shun­
ing  uchun  amaliyotda  operativ  hisobdan  faqat  taxminiy  axborotni 
olish  bilan kifoyalaniladi.  Lekin  bu  axborot yetarli  darajada to ‘g ‘ri 
boMishi  kerak,  zeroki,  unga qarab  o ‘zgarishlarning hajmi  va tavsifi 
haqida ishonchli  xulosa chiqanb, xatosiz bo‘lgan  boshqaruv qaror- 
lami qabul  qilish  mumkin  bo‘lsin.
Operativ  hisob  korxonaning  har  xil  b oiin m alari  -   bo iim lari, 
sexlari,  omborlari  va hokazolai  tomonidan  yuritiladi.
Operativ axborot yordamida -  menejerlar ishlab chiqarish, foy- 
da bo‘yicha topshiriq bajarilishining borishi,  korxonani  ta’minlash 
va mahsulot sotish bo ‘yicha topshiriqlam ing bajarilishi, tovar mod-
9

---

diy boyliklar zahirasining darajasi  ham da boshqa korxonalar, tash- 
kilotlar,  muassasalar bilan  hisob-kitoblam ing  holati  va  borishi  ha- 
qidagi m aiu m o tlam i olishda foydalanishadi.
Operativ hisob korxonaning ishchi kuchi bilan ta’minlanganligi, 
uning harakati, xodimlarning malakasini oshirish va boshqalar usti- 
dan nazorat olib borish uchun zarurdir.  Sexlar, omborlar va boshqa 
b o ‘linmalarning  xodimlari  undan  m a ’lum  x o ‘jalik  qismidagi  top- 
shiriqlar bajarilishi  haqidagi  m a’lumotlar olishadi.
Operativ  hisobdan  ishlab  chiqarish  b o iin m alarid a  sodir 
b o ‘layotgan  operatsiyalar yoki jarayonlam ing borishi  haqidagi  ax- 
borotlarni  olishda  keng  foydalaniladi.  Bu  maxsus  grafiklar,  xabar- 
chi taxtalar va boshqalar yordamida amalga oshiriladi.
Operativ  hisobning  ba’zi  bir  m a’lum otlaridan  faqat  korxona- 
ning tarkibiy qismidagina foydalanilmay,  balki  boshqaruv tizimla- 
rida ham  foydalaniladi.  Bunday  m a’lumotlar  umumlashtirilib,  ich- 
ki  operativ  hisobot  tarkibiga kiritilishi  mumkin.  Operativ hisobot- 
ning  ko ‘rsatkichlari  ayrim  tarmoqlar  va  butun  xalq  xo‘jaligi  miq- 
yosida  tegishli  jarayonlar  ustidan  kuzatish  va  axborotni  umum- 
lashtirish uchun xizmat qiladi. Operativ hisobotdan, masalan, mah- 
sulot  ishlab  chiqarish,  xomashyo  bilan  ta ’minlash,  ishga  kelish, 
ekish  va hosil  y ig ‘ish  va boshqa m a’lumotlar  olinadi.  Operativ hi- 
sobning  m a’lumotlaridan  keyinchalik  foydalanishda  buxgalteriya 
yoki  statistik hisobda qayta ishlanadi.
Statistik  hisob  -   ommaviy  x o ‘jalik  hodisalar  to ‘g ‘risidagi 
m a’lumotlarni  yig‘ish  va  ishlash  tizim idan  iborat.  X o‘jalik  hi- 
sobining  bu  turi  x o ‘jalik  tarmoqlarining  rivojlanish  jarayonini 
o ‘rganishga yo‘naltirilgan. Undan korxona, tashkilot va muassasal- 
arda  sodir  b o iayo tgan  turli-tuman  ommaviy  hodisalam i  kuzatish 
uchun  foydalaniladi.  Statistik hisob  yordam ida xo ‘jalik  faoliyatin- 
ing turli-tuman miqdoriy va sifat k o ‘rsatkichlari hisoblab chiqiladi. 
Sanoatda bunga ishlab chiqarish hajmi, o ‘rtacha ish haqi, ish vaqti- 
dan  foydalanish,  mehnat  unumdorligi  darajasi,  o ‘sishi  va  boshqa 
k o ‘rsatkichlar  kiradi.  Dastlabki  statistik  kuzatuv  m a’lumotlari  tu- 
manlar,  viloyatlar  va  respublika  xalq  x o ‘jaligining  ayrim  tarmoq-
10

---

lari  b o ‘yicha  umumlashtiriladi.  Statistik  hisob  statistika  fani  -  
statistika  usullaridan  foydalanadi.  Statistika  mustaqil  ijtimoiy  fan 
sifatida faqat x o ‘jalik hodisalarinigina o ‘z ichiga olmay, balki jam i- 
yat  hayotining  boshqa  tomonlarini  ham  qamrab  oladi.  J uni lad an. 
uning  yordamida  aliolining  soni,  tarkibi  va  harakati,  xalq hayotin­
ing moddiy ham da madaniy darajasi, uning ijtimoiy hayoti haqida- 
gi  k o ‘rsatkichlarga erishiladi.
X o‘jalik hodisalari haqidagi m a’lumotlar statistik hisob tomon- 
idan  operativ  va  buxgalteriya  hisobi  korxona,  tashkilot  va  rnuas- 
sasalarda mustaqil  ravishda  tashkil  qilinadigan  dastlabki  hisobdan 
olinadi.  B a’zi  m aiu m o tlar statistik kuzatuvning alohida shakllari -  
qayta ro ‘yxatga  olish  va tekshirishlar yordamida olinadi.  Uzluksiz 
kuzatib  b oim ay d ig an   ommaviy  hodisalam i  tavsiflash  uchun  dast- 
lab kuzatish usulidan keng foydalaniladi.
Tarmoqlar,  xalq  xo‘jaligi  miqyosidagi  xo‘jalik  hodisala- 
rini  tavsiflovchi  m a’lumotlar  asosan  maxsus  davlat  statistika  tash­
kil otlari
-   statistika  qo‘mitasi  tomonidan  olinadi  va  ishlab  chiqila- 
di.  Dastlabki  materiallarni  ilmiy  ishlash  va  tahlil  qilish  olingan 
ko‘rsatkichlarni  yig ‘ish  va  guruhlash,  o ‘rtacha  sonlar  usuli.  nis- 
biy jam lar, indekslar, dinamik qatorlar kabi maxsus usullardan foy- 
dalanish yordamida amalga oshiriladi.
Statistik  hisobning  k o ‘rsatkichlarini  hisoblab  chiqishda  bar- 
cha  mavjud  o lc h o v la r  -   natura,  mehnat  va  pul  o ‘lchovlaridan, 
o ‘rganilayotgan  hodisaning mazmuni va q o ‘yilgan vazifalariga qa- 
rab  foydalaniladi.
Buxgalteriya 
hisobi 
-  
ichki 
boshqarish 
va 
tashqi 
iste’molchilarnmg maqsadlari uchun joriy va yakuniy axborotni ol­
ish  bilan  korxonalar,  tashkilotlar  ham da  muassasalam ing  xo'jalik 
faoliyati  ustidan  uzluksiz  va  o ‘zaro  bog‘liq  bo‘lgan  kuzatish  va 
nazorat qilish tizimidan iborat.
Amerikalik  olimlar  B.Nidiz,  H.  Anderson,  D.  Kolduyellar5 
"Buxgalteriya  hisobi  x o ‘jalik  faoliyati  va  boshqaruv  qarorlari  qa-