Is va mv zv n I 90 sih vA ra an vD xn a A

1.4.5-chizma. Xo'jalik mablag'larining tashkil topish manbalari tasnifi
36

---

K orxona  faoliyati  davomida  x o ‘jalik  m ablagiarining  tash­
kil  topish  manbalari  quyidagi  y o ‘nalishlar  bo ‘yicha  kengayib, 
k o ‘payib  boradi.
-   soliq  to io v id a n   so ‘ng,  korxona  ixtiyorida  qoladigan  foyda 
hisobiga;
-   topadigan turli  fondlar hisobiga (zahira kapitali, qo‘shimcha 
kapital  va hokazolar);
-   qarzga va kreditga olingan pul  m a b lag ia ri hisobiga;
-   aksiyadorlar  umumiy  yig ‘ilishi  qaroriga  k o ‘ra,  ustav  fondi 
oshishiga y o ‘naltirilgan dividendlar hisobiga;
-   maqsadli  moliyalashtirish hisobiga;
-   boshqa majburiyatlar hisobiga.
Yuqoridagilardan  k o ‘rinib  turibdiki,  korxonalaming  x o ‘jalik 
m ablagiarining  tashkil  topish  manbalarim  ikki  guruhga  ajratish 
mumkin.
Korxona m ablagiarining tashkil topish m anbalariga ustav kap­
itali,  fondlari, zahiralar, foyda va daromadlar ham da boshqalar mi- 
sol b o ia d i.
Korxonalar  faoliyati  boshlanishida  ular  x o ‘jalik  m ablagiari 
manbasi  ustav kapitali  hisoblanadi.
Ustav  kapitali  -   korxonalar  faoliyati  boshlanishi  uchun  davlat 
yoki  ta ’sischilar  (mulkdorlar)ning  ajratgan  moddiy  boyliklarining 
pul ko'rinishidagi  qiymatidir.
Ustav kapitali  quyidagicha shakllanishi  mumkin:
-  ustav  kapitaliga ta ’sischilaming pul  m ablag‘i  k o ‘rinishidagi 
hissasi  hisobiga;
-  korxonaning tashkil topishida davlat q o ‘yilmasi  hisobiga;
-  moddiy  boylik,  qimmatbaho  qog‘oz,  nomoddiy  aktiv  va 
boshqalar k o ‘rinishida ta ’sischilaming qo‘shgan  hissasi  hisobiga.
Korxonalar  faoliyati  boshlanishi  uchun  kerak  b o iad ig an  
m a b lag iar miqdori  va turi  shu  korxona faoliyati  turi  hamda doira- 
siga  b o g iiq   b o ia d i.  Demak,  korxona  faoliyati  uchun  davlat  yoki 
ta ’sischilar tomonidan  ajratilgan  asosiy  vositalar,  nomoddiy  aktiv- 
lar, naqd pullar, hisoblashish schyotidagi  pul  m ab lagiarining tash­
kil  topish manbasi  ustav kapitali  hisoblanadi.
37

---

Foyda -  korxona  faoliyatining  ijobiy  natijasi  b o lib ,  xarajatlar 
daromadlardan kam b o lg a n  hollarda vujudga keladi.
Korxona  foydasi  mahsulot  (ish,  xizmat),  tovar,  asosiy  vosita- 
lar,  nomoddiy  aktivlar,  qimmatbaho  qog‘ozlar  sotish  orqali  olini- 
shi mumkin.
S of foyda -  soliq tolovlaridan so ‘nggi foyda miqdori.  Sof  foy­
da kapital  q o ‘yilmalarga va asosiy  hamda aylanma m a b la g la r osh- 
ishiga, o lg a n  yil zararini qoplashga, zahira kapitaliga ajratma, turli 
ajratmalarga  shuningdek,  mulkdorlarga  dividendlar va daromadlar 
to la s h g a  y o ‘naltiriladi.
Xalqaro hisob amaliyotida sof foydaning hisobidan amalga os- 
hiriladigan  xarajatlarni  taqsimlanmagan  foyda  schyotida  aks  etti- 
rish  qabul  qilingan.
Taqsimlanmagan  foyda  aksiyadorlar  va  m ulkdorlar  o ‘rtasida 
dividend ko‘rinishida taqsimlanmagan  sof foyda bolinm asidir.
Joriy  davrda  vujudga  kelgan  so f  foyda  tashkil  topishi  vaqti- 
da  taqsimlanmagan  foyda  sifatida,  shu  bilan  birga  aksiyadorlar  va 
ta'sischtlarni qonun-qoidaga ko'ra, o ‘matilgan tartibda taqsimlash- 
ga tayyor b o lib  ham  yuzaga keladi.
Dividend  majburiyatlari  -   aksiyadorlik  yoki  o ‘rtoqlik  jam i- 
yatlarini  sof  foydalarining  aksiyadorlar  va  ta ’sischilar  o ‘rtasida 
taqsirnlanadigan bir qismidir.
Aksiyadorlik jam iyatlaridagi sof foydani  dividend k o ‘rinishida 
taqsirnlanadigan  qismi  aksivalar  miqdoriga  b o g iiq   b o lad i. 
0 ‘rtoqlik  jam iyatlarida  esa  ta ’sischilam ing  ustav  kapitaliga 
qo‘shgan hissasi, miqdoriga to  g ‘ri  proporsional tarzda sof foydan­
ing bir qismi  dividend tarzida ajratiladi.
Kelgusi  davr  daromadlari  -   korxona  xo'jalik  faoliyati  joriy 
davrida yuzaga keladigan, ammo kelgusi  davrga taalluqli daromad- 
lardir.
Kelgusi  davr to lo v lari  va  xarajatlari  to lo v i  yuzasidan  zahira­
lar
-   korxonaning  kelgusidagi  xarajatlari  (asosiy  vositalar-
3 8

---

ni  tiklash)  va  to io v la ri  (mehnat  ta ’tili  uchun  to ‘lovi)  yuzasidan 
jarng'ariladigan zahiralar. Ushbu zahiralam i hisoblashdan maqsad- 
lar kelgusi m avzularda keng yoritilgan.
Shubhali  qarzlar  yuzasidan  zahira  -   korxonalami  dargumon 
qilinayotgan  kreditorlik  qarzlarini  qoplash  yuzasidan ja m g ‘arilgan 
pullardir.
M aqsadli  moliyalashtirish  -   byudjetdan  yoki  tarm oq  maxsus 
fondlaridan  maqsadli  xarakterga  ega  b o ig a n   aniq  bir  tadbirlami 
moliyalashtirish uchun olingan m a b la g ia r manbasi.
M aqsadli  moliyalashtirishlar  korxonalami  qayta  tiklash  va 
qurollan-tirish uchun  amalga oshirilishi  mumkin.
Asosiy  vositalam ing  eskirishi  -   asosiy  vositalar  qiymatini  bir 
m e’yorda  o ‘m atilgan  tartibda  mahsulot  qiym atiga  qo‘shib  borish 
maqsadida hisoblangan am ortizatsiya ajratmalaridir.
Nomoddiy  aktivlam ing  eskirishi  -   nomoddiy  aktivlar  qiym a­
tini bir m e’yorda mahsulot (ish,  xizmat) tarkibiga qo‘shish  maqsa­
dida hisoblangan  eskirish  summalari  miqdori.
Korxonaning chetga jalb etilgan  x o ‘jalik m ablagiarining tash­
kil  topish  manbalari  kreditlar,  qarzlar,  turli  majburiyatlardan  ibo- 
rat b o ia d i.
Bank  kreditlari  -   korxonalam ing  bankdan  uzoq  yoki  qisqa 
muddatga olgan  pul m ablagiarining manbasidir va ushbu kreditlar 
yuzasidan korxonalaming bank  oldidagi  majburiyatlarini  bildiradi. 
Qarz m ab lag iari  -  bankdan  tashqari  korxonalardan  uzoq  va qisqa 
muddatga  olingan  qarzlar  manbasi  b o iib ,  korxonalam ing  ushbu 
qarzlar yuzasidan majburiyatlari  miqdorini  bildiradi.
Turli  kreditorlik  qarzlari 
korxonaning  xo'jalik  faoliyati 
davomida turli  yuridik va jism oniy  shaxslar oldidagi  qarzlaridir.
Kreditorlik  qarzlariga  quyidagilami  misol  tariqasida  keltirish 
mumkin:
-   mol yetkazib beruvchilar oldidagi  majburiyat;
-   byudjet  oldidagi  majburiyat;
-   ijtimoiy  sug‘urta tashkilotlari  oldidagi  majburiyat;
39

---

-   mehnat haqi yuzasidan xodim lar oldidagi qarz va hokazolar.
Ushbu  kreditovlik  qarzlari  to ‘lash  uchun  hisoblangan,  ammo 
hali  to‘lab ulgurilmagandir.
Kreditorlik  qarzlari  va  majburiyatlarining  mavjudligi  hamda 
shu bilan birga ularning debitorlik qarzlaridan k o ‘p b o lish i korxo­
na moliyaviy holatiga salbiy ta ’sir etishi  mumkin.
Buxgalteriya  hisobi  predmeti  obyektining  uchinchisi  xo'jalik 
jarayonlaridir.  K orxona  faoliyati  davomiyligi  va  uzluksizligi 
x o ‘jalik jarayonlarini to ‘g ‘ri yuritish orqali  ta ’minlanadi.
X o‘jalik jarayonlari  yuqorida  aytib  o ‘tilganidek,  3  turga  ajra- 
tiladi:
1.  T a’minot jarayoni.
2.  Ishlab chiqarish jarayoni.
3.  Sotish jarayoni.
T a’minot  jarayonida  korxona  xo‘jalik  faoliyati  uchun  zarur 
b o ‘lgan  m ablag‘lar  bilan  ta’minlanadi.  Masalan,  asosiy  vositalar, 
xomashyo, material, nomoddiy  aktivlar, pul  m ablag‘lariga bo‘lgan 
ehtiyojlar shu jarayonda ta’minlanadi.
Ishlab chiqarish jarayonida esa tayyor mahsulot yaratiladi.
Buning uchun uchta narsa qatnashadi:
1.  M ehnat vositalari.
2.  M ehnat buyumlari.
3.  Ishchi  kuchi.
Ishlab chiqarish jarayonida ishchi kuchi  mehnat vositalari  yor­
dam ida mehnat buyumlarini qayta ishlab, tayyor mahsulotni yarata- 
di.
Yuqorida  keltirilgan  uch  narsa  ishlab  chiqarish  jarayonida 
ishtirok etib, mahsulot tannarxini  o ‘ziga xos tarzda oshiradi.
M ehnat vositalari  o ‘z  qiymatlarini,  ularga  har oyda hisoblana- 
digan  eskirish  summalari  orqali  mahsulot  tannarxiga  asta-sekinlik 
bilan qo‘shib boradi.
M ehnat  buyumlari  esa  o ‘z qiymatini  toTaligicha ishlab  chiqa- 
rilayotgan mahsulotga o ‘tkazadi  va  shu  tarzda  mahsulot tannarxini 
oshiradi.
40

---

Ish  kuchi  esa  ularni  ishlab  chiqarish jarayonida  qatnashishiga 
k o ‘ra hisoblangan  m ehnat haqlari  hajm ida mahsulot tannarxini  os- 
hiradi.
Sotish jarayonida quyidagilar sotilib pul k o ‘rinishini oladi: mah- 
sulotlar (sanoat korxonalarida); tovarlar (savdo korxonalarida); ish- 
lar  (qurilish  tashkilotlarida);  xizm atlar  (maishiy  xizmat  ko'rsatish 
muassasalarida);  asosiy  vositalar;  qimmatbaho  qog‘ozlar;  nomod- 
diy  aktivlar; turli boshqa aktivlar.