Kirish.
O`zbek tilshunosligida keyingi yillarda badiiy adabiyot tili muammolari,
muayyan bir ijodkorning tildan foydalanish mahorati, yozuvchining u yoki bu til
sathi birliklarini qo`llashdagi o`ziga xosliklarni aniq va batafsil ochib berishga
mo`ljallangan
juda
ko`plab
tadqiqotlar
yaratilib
kelinmoqda.
Bunday
tadqiqotlarning debochasi sifatida bir qator ishlarni ko`rsatish mumkin. Ilk
debochalar qatoriga Alisher Navoiyning nasriy va nazmiy asarlarining tili badiiy
mahorat jihatidan o`rganilgan, ulug` mutafakkirning badiiy uslubiga xos lisoniy
vositalar mohiyatini ochib berishga harakat qilingan. Bugungi kunga kelib badiiy
asar tili muammolari bilan shug’ullanishning jiddiy tus olganligi til birliklarining
adabiy asarda namoyon bo`lish xususiyatlarini tobora oydin tasavvur qilishimizga,
ularning badiiy adabiyotda shakllanishi va badiiy estetik ta’sirini kengroq doirada
tushunishimizga ko`makchi vazifasini o`tab kelmoqda. Tilimizdagi barcha birliklar
badiiy adabiyotda badiiy tasvir vositasi vazifasini bajarsa-da, ularning ekspressiv
jihatdan ma’no anglatishi va adabiy asardagi lisoniy va badiiy-estetik vazifasini
batafsil tahlil qilish uchun juda ko`plab tadqiqotlar yaratilishi lozim.
Tilning turli qirralarini uzviy tarzda birlashtirib, uni yaxlit bir butunlik, bir
sistema sifatida o`rganuvchi tilshunoslik asrimizning 20-yillarida shakllandi va
sistem-struktur tilshunoslik nomi bilan mashhur bo`ldi. Shuni aytib o`tish kerakki,
Ferdinant de Sossyur asos solgan XX asr sistem tilshunosligi bag`rida o`nlab
yangi lingvistik oqim va maktablar vujudga keldi, ularda ulkan zamonaviy
yutuqlar qo`lga kiritildi.
Ma’lumki, tilshunoslikning lingvopoetikaga oid bugungi kun taraqqiyotida
badiiy tilni o`rganishda ko`proq leksik birliklarning lingvopoetikasiga oid ishlar
ko`zga tashlanadi. Adiblar badiiy asarlarining tilini chuqur tahlil etish, leksik-
semantik, grammatik birliklarning asardagi badiiy-estetik qimmatini ochib berish
va ayni lingvopoetik maqsadlar bilan yoritish borasida X. Doniyorov, S.
Mirzayev, X. Samadov, I. Qo`chqortoyev, M.Mirtojiyev, N. Mahmudov hamda Sh.
Shoabdurahmonovlar alohida diqqatga sazovor bir qancha ishlarni amalga
oshirishgan. Ko`rinib turibdiki, o`zbek tilshunosligida badiiy asar tilining
lingvopoetikasi bo`yicha ancha-muncha ish qilingan. Ammo bu yo`nalishdagi
tadqiqotlar doirasi qanchalik katta bo`lishiga qaramasdan, ular badiiy adabiyotimiz
tarixida alohida o`rin tutadigan jiddiy asarlarning barchasini qamrab olgan deb
bo`lmaydi.
Ma`lumki, so`z badiiy tasvirning asosiy vositasi, obraz yaratishning, uni
individuallashtirishning muhim omillaridan biri sanaladi. So`zsiz, ekspressivlikni
ifodalovchi fonetik, morfologik, sintaktik vositalar ishtirokisiz obyektiv borliqdagi
narsa predmetlarni, hodisalarni aniq tasvirlash mumkin emas. Azal-azaldan so`zlar
vositasida ana shunday leksik-semantik guruhlar va turli xil ma`no ko`chish
yo`llarini hosil qilishgan. Buning natijasi o`laroq asar badiiy saviyasi oshgan va
o`z badiiy qimmatini saqlagan holda avlodlargacha yetib kelgan.
Sistemaviy tilshunoslikning dunyo bo`yicha keng tarqalishi turli sistemaga
mansub tillarning ichki tuzilishini sistema sifatida tadqiq etishga e’tiborni
kuchaytirdi. Tilning barcha sathlari sistemaviylik tamoyillari asosida o`rganila
boshlandi. Xususan, o`zbek tilining fonetikasidan tortib sintaksisiga qadar bir qator
tilshunoslar tomonidan sistemaviy asosda tadqiq etildi. Bu o`zbek tilshunosligida
katta burilish bo`ldi
9
. Asarda til birliklari juda xilma-xil shakllarda namoyon
bo’ladi. Badiiy asar tili muallif oldiga asarning ta’sir kuchini kuchaytirish uchun
tilning barcha fonetik, leksik va grammatik vositalaridan ustalik bilan foydalanish,
tanlash va yozuvchining o’zigagina xos bo’lgan ifoda shakllarini yaratish
imkoniyatini qo’yadi.
Birinchi bob
9
Iskandarova Sh. Leksik-semantik sistema talqinlari. O`zbek tili va adabiyoti. 2009-yil 2-son, 43-b.