O‘ zbekiston respublikasi oliy va o‘ rta max sus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

7-jadval 
“A” filialida qayta sanash kassasi bo‘
limida inkassatsiya orqali 
kelgan naqd pullarni sanashda aniqlangan kamomad va ortiqcha 
pullarni r
o‘
yxatga olib borish jurnalining yuritilish tahlili (s
o‘
m) 
 
Kassirlarning 
F.I.Sh. 
Kunlar 
Jami 
02.09.2018 
03.09.2018 
04.09.2018 
05.09.2018 
Umarova L. 
-1000 
200 
300 
-100 
-600 
Niyozova A. 
 
500 
-1300 
400 
-400 
Mirtolipova I. 
400 
-100 
200 
 
500 
Tojiyeva A. 
-300 
 
-1000 
100 
-1200 
O‘
raqova M. 
-1200 
-700 
 
800 
-1100 
Toxirova A. 
 
1500 
-2000 
400 
-100 
Yusupova D. 
900 
-1700 
100 
 
-700 
Normatova D. 
500 
 
 
-600 
-100 
Qayta sanash 
kassasidagi jami 
kunlik kamomad 
yoki ortiqcha 
pullar 
-700 
-300 
-3700 
400 
-43006  
 
Shu  xil  tekshiruvdan  so‘ng  zaxira  fondlaridan,  Markaziy  bank 
huzuridagi 
“
Davlat  belgisi
ˮ
  maxsus  ishlab  chiqarish  birlashmasi, 
“Toshkent” zarbxonasi, Toshkent shahar XKM va unin
g Chilonzor filiali 
bog‘lamlarida  bo‘lgan  pul  biletlari  va  tangalar  audit  qilish  rahbari 
belgilaydigan  hajmda  birma-bir  va  donalab  qayta  sanaladi.  Zaxira 
fondidan  qayta  sanash  uchun  chiqarilgan  naqd  pullarni  Hisob-kassa 
Markazining kassirlari auditorlar nazorati ostida qayta sanashlari lozim. 

---

62 
 
Auditor  kassirga  pul  biletlari  va  tangalarni  sanash  uchun 
berayotganida qo
g‘
oz-tasma (yorliq)ni pul biletlari va tangalarning bir 
qismi bilan birgalikda nazorat uchun 
o‘
zida olib qoladi. Pul biletlari yoki 
tangalar qayta sanalganidan keyin kassir aytgan summa yoki miqdorni 
auditor 
o‘
zida  olib  qolgan  pul  biletlari  va  tangalarning  summasi  yoki 
miqdoriga q
o‘
shadi va natija qo
g‘
oz-
tasma (yorliq)dagi ma’lumotlarga 
qiyoslanadi. 
Umumiy summa 
o‘
zaro mos kelganida nazorat uchun qoldirilgan 
pul biletlari yoki tangalar qayta sanash va dastalar  (qoplar)ni umumiy 
tarzda  belgilangan  tartibda  tayyorlash  uchun  kassirga  beriladi.  Mos 
kelmagan  taqdirda  esa  bu  pullar  auditor  tomonidan  qayta  sanalishi  va 
ularni  dastlab  sanagan  kassir  tomonidan 
o‘
rab  bo
g‘
lanishi  kerak. 
Qo
g‘
oz-tasmalar,  ustki  nakladkalar,  yorliq  va  plombalar  bo
g‘
lamlar 
(qoplar)dagi pullar t
o‘
liq sanalmaguncha auditorda qolishi zarur. 
Pullarni  qayta  sanashni  ularni  bo
g‘
lamlar  va  qoplarga  sanab 
joylagan kassa xodimlariga faqat ayrim hollardagina topshirish mumkin. 
Kirim-chiqim  kassasida  bitta  kassir  ishlaydigan  bank  muassasalarida 
pulni  kassir  vaqtincha  b
o‘
lmagan  paytda  uning  vazifasini  bajaruvchi 
xodim qayta sanaydi. 
Pul  sanalganidan  keyin  dastalardagi  qo
g‘
oz-tasmalar  va 
bo
g‘
lamlar  (yorliqlar)dagi  nakladkalar  auditorlarning  imzosi  bilan 
rasmiylashtirilmaydi. 
Audit  rahbari  pul  biletlari  bo
g‘
lamlarini  va  tanga  joylangan 
qoplarni  turli  joylardagi  pul  omborlarida  tayyorlanganlarida,  o
‘
rab-
bog
‘
lash  sanasi  har  xil  b
o‘
lgan  va  turli  kassirlar  tayyorlaganlaridan 
tanlab oladi. 
T
o‘
liq  b
o‘
lmagan  va  yi
g‘
ma  tarzda  tayyorlangan  pul  biletlari 
bo
g‘
lamlari  hamda  metall  tangali  qoplar, 
o‘
rami  shikastlangan, 
nakladkalari va yorliqlarida kassirning imzosi b
o‘
lmagan, shuningdek, 
o‘
ramida  yoki  rasmiylashtirilishida  boshqa  xil  kamchiliklari  bor  pul 
bo
g‘
lamlari va qoplari birma-bir va donalab sanalishi kerak. 
Kamomad  yoki  ortiqcha  pul  biletlari  borligi  aniqlangan  hollarda 
ularni  tayyorlagan  kassirning  barcha  pul  bo
g‘
lamlari  birma-bir  qayta 
sanalishi  zarur.  Audit  rahbarining  xohishiga  qarab  kamomad  yoki 

---

63 
 
ortiqcha  pul  chiqqan  qoplardagi  tangalar  ham  shunday  tekshiruvdan 
o‘
tkaziladi. 
Buxgalteriya  hisobidan 
o‘
tkazilmagan  tilxatlar  va  boshqa 
hujjatlarda  k
o‘
rsatilgan  summalar  kassa  qoldi
g‘
ini  tasdiqlash  uchun 
qabul qilinmaydi va kassirdan chiqqan kamomad hisoblanadi. Kassada 
aniqlangan  ortiqcha  pul  45994  - 
“Boshqa  foizsiz  daromadlar” 
hisobvara
g‘
iga 
o‘
tkazilishi lozim. 
Agar 
audit 
boshlanishida 
90131-
“
Y
o‘
ldagi 
muomalaga 
chiqarilmagan banknotlar
ˮ
 hisobvara
g‘
ida qoldiq b
o‘
lsa, pul biletlari va 
tangalar 
“
Hisob-kassa Markazlari omborida saqlanayotgan muomalaga 
chiqarilmagan  pullar
ˮ
  nomli  90117-hisobvaraqdan  chiqarilishi  qay 
darajada  asosliligini  tekshirishi  zarur.  Ayni  vaqtda  auditor  j
o‘
natilgan 
boyliklar  belgilangan  manzilga  yetib  borganini  audit  qilish  jarayonida 
Markaziy  bankning  tegishli  Bosh  boshqarmasidan  tasdiqnoma  olish 
orqali nazorat qilishi kerak. 
Markaziy bank muassasalaridan olingan va 93609 
“
Saqlanayotgan 
qimmatliklar
ˮ
  hisobvara
g‘
ida 
o‘
tkazilgan  pullar  bo
g‘
lamlari  va 
dastalarga  qarab,  shikastlangan 
o‘
ramdagilari  esa  birma-bir  tekshirib 
chiqiladi. Ularning har bir j
o‘
natma b
o‘
yicha umumiy summasi esa ilova 
qilingan r
o‘
yxat
lardagi ma’lumotlar bilan qiyoslanadi. Bundan tashqari, 
auditor  shu  hisobvaraqda  turgan  pullar  kelib  tushgan  kuniyoq  zaxira 
fondiga yoki aylanma kassasiga 
o‘
tkazilmaganining sababini aniqlashi 
shart. 
Boshqa  hisobvaraqlardagi  boyliklar  quyidagi  tartibda  audit 
qilinadi: 
•  “
n
aqd  chet  el  valyutasi”  nomli  10511
-hisobvara
g‘
ida  chet  el 
valyutasi,  y
o‘
l  cheklari  va  chet  el  valyutasidagi  boshqa  xil  t
o‘
lov 
hujjatlari bo
g‘
lamlar va dastalarga qarab, tangalar esa qoplar (lotoklar)ga 
birkitilgan  yorliqlardagi  yozuvlar  b
o‘
yicha  tekshiriladi.  Bunda  erkin 
ayirboshlanadigan  barcha  valyuta  va  unga  tenglashtirilgan  valyuta 
hamda  xorijiy  valyutadagi  t
o‘
lov  hujjatlari  yalpisiga  birma-bir  va 
donalab tekshiriladi; 
• agar audit boshlangan paytda xorijiy valyuta va to‘
lov hujjatlari 
ayirboshlash  punkti  xodimiga  hisob  berish  sharti  bilan  topshirilgan 

---

64 
 
b
o‘
lsa,  ularning  summasi  audit  ertalab  boshlangan  holda  ayirboshlash 
punktining  avvalgi  kun hujjatlari  b
o‘
yicha  tuzilgan  hisobotidagi,  audit 
kunning ikkinchi yarmida boshlangan holda esa, shu kungi hisobotdagi 
ma’lumotlar  bilan  qiyoslanishi  kerak.  Ayni  vaqtda  ayirboshlash 
punktiga  q
o‘
shimcha  boyliklar  berish  va  ular  yetarli  b
o‘
lishi  tartibiga 
rioya qilinishi tekshiriladi; 
•  “
Oltin  va  boshqa  qimmatbaho  metallar
ˮ
  nomli  10200-
hisobvaraqda  hisobga  olingan  oltin  va  boshqa  qimmatbaho  metallar 
tarozida  tortish  orqali,  t
o‘
liq  vaznli  tangalar  esa  donalab  tekshiriladi. 
Banklarning 
shahar 
(operatsiya) 
boshqarmalari 
(b
o‘
limlari)da 
O‘
zbekiston  Respublikasi  banklarining  b
o‘
limlari  va  agentliklaridan 
kelgan, qimmatbaho metallar joylangan ochilmagan j
o‘
natmalar ularda 
k
o‘rsatilgan  ma’lumotlarni  bank  muassasalarining  shu  jo‘
natmalarga 
tegishli r
o‘
yxatlaridagi va j
o‘
natmalarni hisobini yuritish daftarlaridagi 
ma’lumotlar bilan qi
yoslash orqali tekshiriladi. Ayni vaqtda j
o‘
natmalar 
o‘
ramining t
o‘g‘
riligi ham tekshiruvdan 
o‘
tkaziladi; 
•  Kassirga  hisob  berish  sharti  bilan  topshirilgan  davlat  boji 
markalari  yalpisiga  donalab,  pul  omborida  b
o‘
lgan  markalar  esa  audit 
qilish rahbari belgilaydigan hajmda tanlov asosida sanaladi. Amaldagi 
qoidalarga  zid  ravishda 
o‘
ralgan  bo
g‘
lamlardagi  markalar  birma-bir 
qayta sanalishi shart. Pul omborida va kassirning hisobdorligida b
o‘
lgan 
markalar  bir  vaqtning 
o‘
zida  qayta  sanaladi.  Agar  tekshirishni  bir 
paytning 
o‘
zida  olib  borish  imkoni  b
o‘
lmasa,  avval  kassirning 
hisobdorligidagi  markalar,  keyin  esa  pul  omborida  saqlanayotgan 
markalar  sanaladi.  Markalarning  umumiy  summasi  hisob  berish  sharti 
bilan  topshirilgan  va  donalab  sanalgan  turli  qiymatdagi  qoldiq 
markalarning  summasini  pul  omborida  saqlanayotgan  qoldiq  markalar 
summasiga bo
g‘
lamlardagi yozuvlarga qarab q
o‘
shish orqali aniqlanadi; 
• “
Saqlanayotgan qimmatliklar
ˮ
 nomli balansdan tashqari 93609-
hisobvaraqda  turadigan  chet  el  banklari  va  muassasalarining  y
o‘
l 
cheklari,  Markaziy  bankning  chet  el  valyutasini  s
o‘
mga  ayirboshlash 
t
o‘g‘
risida  377-
shakldagi  ma’lumotnoma  daftarchalari,  omonat 
daftarchalarining  blankalari,  mehnat  daftarchalari  va  ularga  ilovalar
‚
 
bo
g‘
lamlar  va  daftarlar  b
o‘
yicha  qayta  sanaladi,  ularning  umumiy 

---

65 
 
summasi  buxgalteriya  va  kassadagi  analitik  hisob  ma’lumotlari  bilan 
qiyoslanadi.  S
o‘
ngra  bu  hujjatlar  (boyliklar)  audit  qilish  rahbari 
belgilaydigan hajmda birma-bir sanaladi. Ushbu hisobvaraqda hisobga 
olinuvchi  boshqa  blankalarni  tekshirish  zarurati  va  tartibini  ham  audit 
qilish rahbari belgilaydi; 
• “Saqlanayotgan qimmatliklar” nomli balansdan tashqari 93609
- 
hisobvaraqda turadigan boyliklar va hujjatlar yalpisiga sanaladi. Bunda 
muhrlangan  k
o‘
rinishda  qabul  qilingan  boyliklar 
o‘
ramdagi  yozuvga 
qarab, r
o‘
yxatlar b
o‘
lgan taqdirda esa 
o‘
ramda k
o‘
rsatilgan summalarni 
r
o‘
yxatlarda  k
o‘
rsatilgan  summalarga  qiyoslash  orqali  tekshiriladi. 
Saqlash uchun qabul qilingan, 
o‘
rami yoki muhri shikastlangan boyliklar 
ularni topshirgan tashkilotning vakili huzurida tekshiriladi; 
•  91816
-hisobvaraqda  hisobga  olinadigan  uzoq  muddatli  qarzlar 
b
o‘
yicha  majburiyatnomalar  va  uy  sotib  olgan  fuqarolarning 
majburiyatnomalari  hisoblab  chiqiladi  va  ularning  summasi  hisob 
yuritish  ma’lumotlari  bilan  qiyoslanadi.  Bund
an 
tashqari, 
majburiyatnomalar  va  ularga  ilovalar  t
o‘g‘
ri  rasmiylashtirilgani, 
shuningdek, qarzlar vaqtida qaytarilgani tekshiriladi. 
Yuqorida k
o‘
rsatilgan hisobvaraqlarda hisobga olinuvchi boyliklar 
qayta  sanalganidan  keyin  ular  oborot  kassasidagi  naqd  pul  va  boshqa 
boyliklar,  zaxira  fondlari,  kundalik  balans  va  analitik  hisob 
daftarlaridagi ma’lumotlar bilan qiyoslanadi.
 
Audit  qilish  jarayonida  kamomad,  t
o‘
lovga  qobiliyatsiz  yoki 
ortiqcha pul va boyliklar aniqlangan holda dalolatnoma tuziladi. Ana shu 
asosda kamomad summasidan (xatto yetishmagan pul aniqlangan zahoti 
joyiga  q
o‘
yilgan  b
o‘
lsa  ham)  kamomad  yoki  t
o‘
lovga  qobiliyatsiz  pul 
kassa chiqimi hisobidan chiqarilib, 19909-hisobvaraqqa 
o‘
tkazish orqali 
undirib  olinadi,  ortiqchasi  esa  bank  daromadiga  olib  boriladi.  Zaxira 
fondlarida  yetishmayotgan  summa  shoshilinch  tarzda  oborot  kassasi 
hisobidan t
o‘
ldiriladi. Audit rahbari kassalardagi yirik xatolar t
o‘g‘
risida 
O‘
zbekiston  Respublikasi  Markaziy  bankning  tegishli  Bosh 
boshqarmasiga 
o‘
z  vaqtida  xabar  berilishini  nazorat  qiladi,  hamda 
bunday  hollarga  y
o‘
l  q
o‘
ymaslik  maqsadida  k
o‘
rilgan  chora- 
tadbirlarning  samaradorligini  tahlil  qiladi.  Davlat  boji  markalari  va 

---

66 
 
boshqa  boyliklar  b
o‘
yicha  kamomad  va  ortiqcha  pul  hisobini  yuritish 
tartibi 42-y
o‘
riqnomaning tegishli bandlarida k
o‘
rsatilgan. 
 Boyliklar  bilan 
o‘
tkaziladigan  operatsiyalarni  hujjatlar  asosida 
audit qilish analitik hisob oborotlarini oldindan yoki keyin hisoblash va 
olingan  yakunlarni  oylik  oborot  qaydnomalaridagi  ma’lumotlar  bilan 
qiyoslash  orqali  amalga  oshiriladi.  Balansdan  tashqari  hisobvaraqlar 
b
o‘
yicha,  bulardan  tashqari,  shu  qaydnomalarda  k
o‘
rsatilgan  qoldiqlar 
t
o‘g‘
riligi tekshiriladi. 
Balansdagi “
Y
o‘
ldagi qo
g‘oz pullar” 10109 va “
Y
o‘
lda
gi tangalar” 
10111 hisobvaraqlar b
o‘
yicha kreditga doir operatsiyalar t
o‘g‘
riligi va 
asosli ekanligi tekshiriladi. 
Davlat  boji  markalarining  chiqimi  audit  qilish  rahbari 
belgilaydigan hajmda tekshiriladi. 
Chiqim  uchun  hisobdan  chiqarilgan  davlat  boji  markalarining 
umumiy summasi har bir kun uchun kirim kassa orderlari va  mahalliy 
byudjet hisobvaraqlaridagi tegishli yozuvlar bilan qiyoslanadi. 
Agar markalar audit qilinayotgan muassasadan banklarning boshqa 
muassasalariga  j
o‘
natilgan  b
o‘
lsa,  markalarni  hisobdan  chiqarish 
qanchalik  asosli  ekanligi  dastlabki  hujjatlar  va  markalar  olingani 
t
o‘g‘
risidagi tasdiqnomalar b
o‘
yicha tekshiriladi. 
Kamomadga  bo
g‘
liq  holda  chiqim  uchun  hisobdan  chiqarilgan 
markalar  b
o‘
yicha  ularning  qiymati  balansdagi  19909-hisobvaraqqa 
kiritilgani va aybdor shaxslardan undirib olingani aniqlanadi. 
 Bosh  boshqarmalarini  audit  qilishda  shikastlangan  markalarni 
hisobdan  chiqarish  qanchalik  asosli  ekanligi  ularni  y
o‘
q  qilish 
t
o‘g‘
risidagi dalolatnomalar b
o‘
yicha tekshiriladi. 
 
“Ko‘zda  tutilmagan  holatlar”  hisobvarag‘
i  b
o‘
yicha  kirim  va 
chiqim  operatsiyalarini  amalga  oshirish  qanchalik  asosli  ekanligi 
balansdan tashqari orderlar, boyliklarning  r
o‘
yxatlari, ishonchnomalar, 
tegishli  tashkilotlarning  talabnomalari,  boyliklarni  j
o‘
natishga  doir 
pochta kvitansiyalari va boshqa hujjatlar b
o‘
yicha tekshiriladi. 
 Inkassatsiya apparati kassasini audit qilish boshlanganidan oldingi 
kunda, hamda kassa audit qilinishi boshlangan kuni operatsiya soatlarida 
topshirgan  tushum,  shuningdek,  temir  y
o‘
l  bekatlari  aloqa  b
o‘
limlari, 

---

67 
 
jam
g‘
arma kassalari va banklarning, savdo hamda transport korxonalari 
huzuridagi  kassalaridan  xaltalarda  kelib  tushgan  pul  oborot  kassasiga 
t
o‘
liq  kirim  qilingani  tekshiriladi.  Masalan,  kassa  15-yanvarda  audit 
qilinayotgan  b
o‘
lsa,  inkasso  qilingan  tushum  qanchalik  t
o‘
liq 
k
o‘
rsatilgani 14-yanvardagi buxgalteriya hisobiga qarab tekshiriladi. 
 Bunday 
audit 
qilish 
inkassa 
qilingan 
tushumning 
dalolatnomalarda, inkassatorlardan naqd pulli xaltalar va qoplarni qabul 
qilib  olish  hisobini  yuritish  daftarlarida,  y
o‘
l  qaydnomalari  va 
r
o‘
yxatlarda k
o‘
rsatilgan turli qiymatdagi qoldiq summalarni hisoblash 
hamda ortiqcha pul va kamomad summalari hisobga olingan yakunlarni 
kassa va buxgalteriya daftarlaridagi tegishli ma’lumotlar bilan qiyoslash 
orqali amalga oshiriladi. 
 Shu  bilan  bir  qatorda  xaltalarning  ilova  qaydnomalarida 
k
o‘
rsatilgan sanalar, summalar va raqamlar tashrif varaqchalari va qayd 
etish  daftarlari  (y
o‘
l  qaydnomalari  va  r
o‘
yxat
lar)dagi  ma’lumotlarga 
qiyoslanadi. 
 Audit 
rahbarining 
ixtiyoriga 
k
o‘
ra, 
xaltalarning 
ilova 
qaydnomalarida  k
o‘
rsatilgan  sanalari,  summalari  va  nomerlarini 
qiyoslash 
o‘
rniga  inkassa  qilingan  tushumni  ilova  qaydnomalari  va 
tashrif  varaqchalari  b
o‘
yicha  hisoblab  chiqish  mumkin  hamda  olingan 
yakunlar  qayd  etish  daftarlari,  kassa  va  buxgalteriya  daftarlaridagi 
ma’lumotlar bilan qiyo
slanadi. 
 Audit qilinayotgan bank muassasasiga kelib tushgan naqd pulning 
barchasi  t
o‘
liq  kirim  qilinganini  aniqlash  maqsadida  keyingi  kundagi 
kassa hujjatlari b
o‘
yicha sanalari tuzatilgan kirim hujjatlari bor y
o‘
qligi, 
shuningdek, bankka kelib tushgan pul tushumi hisobga t
o‘
liq kiritilgani 
va shu summalar shu kungi kirim kassa hujjatlariga mos kelishi savdo 
hamda  boshqa  tashkilotlarning  shaxsiy  hisobvaraqlari  b
o‘
yicha  tanlov 
asosida tekshiriladi. 
Chiqim  kassa  operatsiyalari  to‘g‘ri  o‘tkazilgani  va  buxgalte
riya 
hisobida to‘g‘ri ko‘rsatilgani tekshiriladi. Shu maqsadda chiqim kassa 
hujjatlarining summalari hisoblanadi va hisobot ma’lumotnomalarining 
umumiy summasi bilan qiyoslanadi, keyin esa kunlar bo‘yicha yakunlar 
balansdagi 
“
Kassadagi  banknotlar
ˮ
 
10101  va  “Kassadagi  tangalar” 

---

68 
 
10103-hisobvaraqlarning yoki bankning operatsiya kassalaridagi 10101 
va  10103-hisobvaraqlarining  ombor  daftari  va  sintetik  varaqchada 
ko‘rsatilgan  debet  hamda  kredit  oborotlariga  taqqoslanadi,  agar  ular 
o‘rtasida  farq  aniqlansa  bunday  tekshiruv  mas’ul  ijrochilar  bo‘yicha 
o‘tkaziladi.