Viii bob. Raqobat va monopoliya

1-chizma.  Raqobat ishtirokchilarining asosiy maqsadlari.

Chizmadan  ko‘rinadiki,  ishlab  chiqaruvchilar  o ‘rtasida 

sarflangan  xarajatlarining  har  bir  birligi  evaziga  ko‘proq  foyda 

olish  uchun  kurash  boradi.  Mana  shu  foyda  orqasidan  quvish 

natijasida  ular  orasida  tovarlarni  sotish  doiralari,  ya'ni  qulay

251

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bozorlar,  arzon  xom  ashyo,  va  arzon  ishchi  kuchi,  energiya 

manbalari  uchun  kurash  boradi.

0

‘z  navbatida  xaridorlar,  ya’ni  iste’molchilar  sarflagan  har 

bir  so'm  xarajati  evaziga  ko‘proq  naflilikka  ega  bo‘lish  uchun 

kurashadilar,  ularning  har  biri  arzon  hamda  sifatli  tovar  va 

xizmatlarga  ega  boMishga  harakat  qiladilar.

Ishlab  chiqaruvchilarning  faoliyat  ko‘rsatuvchi  tadbirkor  va 

mulk  egasi  sifatida  erkin  hamda  mustaqil  boMishi  raqobatning 

iqtisodiy  asosini  tashkil  etadi.  Chunki  har  bir  mulk  egasining 

o ‘z  manfaati  boMib,  ular  shu  manfaatga  erishish  uchun 

intiladi.  Mulk  egasining  tovar  ishlab  chiqarish  va  barcha 

boshqa  sohalardagi  faoliyati  shu  manfaatga  bo‘ysundirilgan 

boMadi.  Bu jihatdan  qaraganda  raqobat  erkin  iqtisodiy  faoliyat 

qiluvchi  subyektlar  manfaatlarining  to'qnashuvidan  iborat 

boMishini  aniq  tavsiflaydi.  Raqobat  mavjud  boMishining  boshqa 

sharti 

tovar-pul 

munosabatlarining 

m a’lum 

darajada 

rivojlangan  bozor tizimida  amal  qilishidir.

Aksariyat 

holatlarda  raqobatni  bevosita  tovarlar  yoki 

tarmoqlar  o ‘rtasidagi  kurash  sifatida  ta’riflaydilar:  «Tovarlar 

hamda  ularning  ishlab  chiqaruvchilari  -   firmalar,  tarmoqlar, 

mamlakatlar  o‘zaro  raqobatlashadilar.  Shunga  ko‘ra,  raqobat  va 

raqobatbardoshlikni 

ham 

tovarlar, 

ham 

tovar 

ishlab 

chiqaruvchilarga  nisbatan  ko'rib chiqish  mumkin

».2

Shu  o‘rinda  raqobatning  tovarlar  o ‘rtasidagi  o'zaro  muno- 

sabat  sifatida  qaralishi  ilmiy jihatdan  noto‘g‘ri  deb  hisoblaymiz. 

M a’lumki,  iqtisodiyot  nazariyasi  fan  sifatida  kishilar  o'rtasidagi 

iqtisodiy  munosabatlarni  o ‘rganadi.  Raqobat  kurashi  ham, 

yuqorida  qayd  etilganidek,  shunday  munosabatlardan  biri  boMib 

hisoblanadi. 

Tovarlar 

esa, 

o‘zida 

qiymat 

va 

naflilikni 

mujassamlashtiruvchi 

mehnat 

mahsuli 

sifatida 

o'zaro 

munosabatga  kirisha  olmaydilar.  Faqat  kishilar  o'rtasidagi 

raqobat  munosabatlarini  namoyon  etishda  vositachilik  rolini 

o'ynaydilar.

M a’lumki,  kurash  -   bu  o ‘z  manfaatini  himoya  qilish, 

raqibni  yengib  chiqish  hamda  g‘olib  boMish  uchun  harakat,  turli

2 

I.P ugach. 

R cputatsiya  i  torgovaya  m arka  как  instrum enti  ukrepleniya 

konkurentosposobnosti.  E konom icheskoye obozreniye,  № 1,  2003,  16-bet.

252

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

vosita  va  usullarni  ishga  solish  demakdir.  Tovarlar  esa,  raqobat 

jarayonida  o‘zlarining  raqobatbardoshlik  xususiyatlarini  bevosita 

o‘zgartira  olmaydilar,  ya’ni  kurasha  olmaydilar.  Ularning  bu 

jarayondagi  ishtiroki  passiv  hisoblanadi.  Tovarlarning  raqobat 

kurashida  yengib  chiqishi  ular  ishlab  chiqaruvchilarining  xatti- 

harakati  va  salohiyatiga  bogMiq  boMadi.  Shundan  kelib  chiqqan 

holda,  firma  va  tarmoqlar,  qolaversa,  mamlakatlar  o ‘rtasidagi 

raqobat 

ham 

pirovardida 

ularning  tarkib 

toptiruvchilari 

hisoblangan  tovar  ishlab  chiqaruvchilar  va  iste’molchilar 

o ‘rtasidagi  raqobat  orqali  namoyon  boMadi

.3

Raqobatning  mazmuni  uning  vazifalarini  ko‘rib  chiqish 

orqali  yanada  kengroq  namoyon  boMadi.

Hozirgi  bozor  iqtisodiyotida  raqobatning  quyidagi  asosiy 

vazifalarini  ajratib  ko'rsatish  mumkin:

1)tartibga  solish  vazifasi;

2

)resurslami joylashtirish  vazifasi;

3)innovatsion  vazifa;

4

)moslashtirish  vazifasi;

5)taqsimlash  vazifasi;

6

)nazorat  qilish  vazifasi.

Raqobatning