Biolog 10 indd

V  BOB.  HAYOTNING  TUR  VA  POPULATSIYA  DARAJASIDAGI 
UMUMBIOLOGIK  QONUNIYATLAR
35-§.  HAYOTNING  TUR  VA  POPULATSIYA  DARAJASI.
TUR  TUSHUNCHASI.  TUR  MEZONLARI
Siz avvalgi sinfl arda o‘simlik va hayvonlar sistematikasi bilan tanishgansiz. 
Sistematikada eng kichik birlik tur ekanligi, tur binar nomenkulaturaga binoan, 
qo‘shaloq  nom  bilan  nomlanishidan  xabardorsiz.  Masalan,  Gossypium 
Hirzitium g‘o‘za turi bo‘lib, muayyan belgi-xususiyatlarga egaligini bilasiz.
Insoniyatni  qiziqtirib  kelayotgan  turlar  tabiatda  qanday  yo‘nalishlarda 
paydo bo‘lgan va rivojlangan degan masalalar sizni ham qiziqtirishi tabiiy. 
Biologiya fanining rivojlanishida juda ko‘p olimlar o‘zlarining tadqiqotlari 
bilan bu muammoni hal etishga harakat qilgan. Keyingi paragrafl arda mazkur 
olimlarning  ilmiy  izlanishlari  natijalari  bilan  tanishasiz.  Organik  olamning 
rivojlanishi yuzasidan olib borilgan tadqiqotlarning barchasi biologiya fanining 
rivojlanishiga qo‘shilgan hissa ekanligi nuqtayi nazaridan o‘rganiladi. Organik 
olam  juda  uzoq  muddat  davomida  tarixiy  rivojlangan.  Paleontologik  qazilma 
qoldiqlarni  o‘rganish  va  hozirda  mavjud  organizmlarning  tuzilishi  bilan 
taqqoslash orqali shunday xulosalar chiqarilgan. 
Shuni  qayd  etish  kerakki,  organik  olam  evolutsiyasi  haqidagi  fi krlar 
ko‘plab biolog olimlarning tadqiqotlari natijasida olingan xulosa sanaladi. 
Tur  deganda  morfologik,  fi ziologik,  etologik,  genetik,  biokimyoviy 
xossalari  bilan  o‘xshash,  erkin  chatishib  nasl  beradigan,  ma’lum  yashash 
sharoitiga moslashgan hamda tabiatda o‘z arealiga ega bo‘lgan organizmlardan 
iborat populatsiyalar yig‘indisi tushuniladi. 
Populatsiya shu turning boshqa populatsiyalaridan ayrim belgi va xossalari 
bilan  farq  qiladigan,  nisbatan  alohidalashgan  tizimdir.  Har  bir  tur  tabiatda 
ma’lum maydonni ishg‘ol qiladi va bu maydon turning areali deyiladi. Odatda 
turning  areali  katta  maydondan  iborat  bo‘ladi.  Shu  sababli  tur  arealining 
turli  qismlarida  yashash  muhiti  turlicha  bo‘ladi.  Arealning  turli  qismlarida 
yashovchi  individlar  bir  turga  kirsa  ham  o‘z  xususiyatlari  bilan  bir-biridan 
farq  qiladi.  Demak,  har  qanday  tur  bir-biridan  ozmi-ko‘pmi  tafovut  qilgan 
individlardan  tarkib  topgan.  Shuning  uchun  har  qanday  biologik  tur  politipik 
hisoblanadi. Politipik turlar bir-biridan nisbatan alohidalashgan, erkin chatishib 
nasl  beradigan  kenja  turlar  va  populatsiyalardan  tashkil  topadi.  Tor  arealda 

---

148
yashovchi  turlarga  nisbatan  keng  arealda  yashovchi  turlar  politipik  sanaladi. 
Chunki  areal  qanchalik  keng  bo‘lsa,  areal  chekkalaridagi  muhit  o‘rtasida 
tafovut ko‘p bo‘ladi.
Tur  muammosi  evolutsion  ta’limotda  markaziy  o‘rinda  turadi.  Tabiat-
da  mavjud  xilma-xil  o‘simlik,  hayvonlarni  tizimga  solishda,  ya’ni  klassifi  -
kat  siyalashda tur tushunchasi sistematik birlik sifatida qo‘llaniladi. 
«Tur» atamasini sistematik birlik sifatida fanga birinchi marta ingliz botanigi 
Djon Rey kiritgan. Tur haqida ko‘plab olimlar turlicha fi kr bildirganlar. K. Linney 
tabiatda turning real mavjudligini tan olgan, lekin tur o‘zgarmas deb hi soblagan. 
J. B. Lamark turning realligini tan olmagan holda tabiatda faqat indi vidlar mavjud 
deb  hisoblagan.  Ch.  Darvinning  fi kriga  ko‘ra,  tabiatda  turlar  pay do  bo‘ladi, 
yo‘qoladi, o‘zgaradi, bir tur yangi turning paydo bo‘lishiga asos bo‘ ladi. 
Turga  berilgan  ta’rifning  ijobiy  tomoni  shundaki,  u  o‘zaro  chatishib 
ko‘payadigan  alohida  organizmlar  majmuasini  tur  sifatida  talqin  qiladi. 
Lekin  shuni  unutmaslik  kerakki,  hamma  organizmlar  ham  jinsiy  yo‘l  bilan 
ko‘payavermaydilar. Tabiatda jinssiz yo‘l bilan ham ko‘payadigan organizmlar 
mavjud.  Bundan  tashqari  qadimgi  eralarda  yashab  qirilib  ketgan  turlar  bor. 
Bulardan  ma’lum  bo‘ladiki,  barcha  turlarining  o‘ziga  xos  belgi-xossalarini 
qamrab  olgan  tur  ta’rifi   biologiya  fanida  hali  yaratilmagan.  Shuning  uchun 
amaliyotda  organizm  turlarini  bir-biridan  farqlashda  tur  mezonlaridan 
foydalaniladi. Turlar ko‘p belgilari bilan bir-birlari bilan farq qiladi. Tur uchun 
xos bo‘lgan belgi-xossalar yig‘indisi