Soliq munosabatlarining vujudga kelishi va rivojlanish bosqichlari

2. Mamlakatimiz hududida soliqlarning paydo bo‘lishi, o‘ziga xos 

xususiyatlari va rivojlanishi

---

I asrning oxiridan boshlab to hozirgi eramizning IV asr o’rtalarigacha Markaziy

Osiyoda Kushon podsholigi hukmronlik qildi. Bu davrda soliqlarni hisoblash va

undirish tartibi haqida yetarli ma’lumot bo’lmasa ham, lekin ayrim arxeologik

topilmalar, soliqlar oltin bilan hisoblanishini, undagi hujjatlar soliqlarni qabul qiluvchi

xazinabon lavozimi bo’lganligidan darak beradi. Surxondaryoning Denov shahriga

yaqin Dalverzintepa qishlog‘idan topilgan Kushon

davlati davrida

bunyod etilgan

saroy qoldiqlari orasidan 40 kg dan ortiq oltin joylashtirilgan xum topilgan. Ashxobod

yaqinidan topilgan bitiklar, yozuvlar esa soliq to’lash bo’yicha katta devon

bo’lganligidan darak beradi. Bu hujjatlarni tahlil qilish shuni ko’rsatadiki, soliq yig‘ish

va mahsulotlarni asrashga ko’pdan-ko’p amaldorlar jalb qilingan.

IV-VI

asrlardagi turkiy qavmlar tarixiga oid qadimgi manbalarda qabilalar,

urug‘lar o’rtasida sodir bo’lgan to’qnashuvlarda mag‘lubiyatga uchragan tomon aholisi

yangi hukmdorlariga mavjud yer yoki chorvalari uchun soliqlar to’lab turganligi,

dehqonchilik yoki chorvachilik bilan shug‘ullanish imkoni bo’lmagan joylarda esa soliq

o’rniga belgilangan miqdorda konlardan ma’danlar qazib berganliklari kabilar haqida

ma’lumotlarni uchratish mumkin.

Arablar istilosigacha Markaziy Osiyoda shakllangan soliqlar tizimining xususiyati

shundan iboratki, bu davrda quldorlik va feodal davlat boshqaruvining o’ziga xos

belgilari birlashib ketgan, hatto ayrim hollarda zadagonlar lashkar boshilarga maosh

to’lamasdan, uning o’rniga ikkitoy tizimi joriy qilingan. Soliqlarni undirishda mahalliy

oqsoqollar bilan birga soliq undirishni ijara usuli ham qo’llanilgan. Soliqlar ko’pchilik

hollarda

tumanlar

bo’yicha belgilanib, to’lovchilarning xususiyatlari e’tiborga

olinmagan.

---

19

Bundan tashqari, quyidagi soliqlar mavjud edi,

vazifa

-

o‘lpon,

juzya -

jon solig‘i,

xiroj -

yer solig‘i.

Xiroj quyidagi shakllarda undirilgan:

1.Misaha -

ishlov beriladigan maydon birligidan

qat’iy stavkalarda;

2.Muqota -

qat’iy belgilangan summada;

3.Muqosama -

hosilning muayyan ulushida (1/3

qismi).

651 yildan boshlab mamlakatimiz hududida