O z b e k is t o n r es p u b L i k a s I o liy

E S T E T I K   T A R B I Y A N I N G   M O H I Y A T I
Estetik tarbiya -  o ‘quvchilarni  voqelikdagi, san’atdagi, tabiatdagi, 
kishilarning  ijtimoiy  va  mehnat  munosabatlaridagi,  turmushdagi 
g o ;zallikni  idrok  qilish  hamda t o ‘g ‘ri  tushunishga o ‘rgatish,  ularning 
badiiy  didini  o ‘stirish,  go^zallikka  muhabbat  uy g ‘otish  hamda 
hayotiga  g o ‘zallik  baxsh  etuvchi  qobiliyatlarini  tarbiyalashdir. 
Taprbiya  nazariyasida  ikki  xil  tushuncha  mavjud:  estetika  va  badiiy 
tarbiya  tushunchalari.
Estetik  tarbiya  ancha  keng  m a 'n o g a   ega  b o ‘lib,  tabiat  va jam iyat, 
mehnatdagi  g o ‘zalliklarni  ideal  nuqtayi  nazardan  idrok  etishga, 
shuningdek  estetik  faoliyatga,  voqelikni  g o ‘zallik  qonun-qoidalari 
asosida  o ‘zgartirishga  qodir  shaxsni  tarbiyalashga  qaratilgandir.
Estetik  rivojlantirish  -   bu  shaxsning  estetik  ongi,  munosabatlari 
va  estetik  faoliyatining  vujudga  kelishi  hamda  takomillashuvidan 
iborat  uzoq  davom  etadigan jarayondir.  Bu jarayon  yosh  va  ijtimoiy 
omillar  bilan  belgilanadigan  turli  darajalariga  egadir.  U  shaxsning 
jam iyat  estetik  madaniyatini  egallab  olishga  b o g ‘liq  b o ‘lib,  turli 
y o ‘llar  va  shakllar  yordam ida  amalga  oshiriladi.
U  jam iyat  estetik  madaniyatini  turli  m a ’naviy  va  moddiy 
k o ‘rinishlarda  tushunib  olishni  ta’minlaydi.
Jamiyat  va  ayrim  shaxsning  estetik  madaniyati  tushunchalari 
mavjud.
Jamiyatning  estetik  madaniyati  -   insoniyat  butun  rivojlanish 
tarixi  jarayonida  t o ‘plangan  moddiy  va  m a ’naviy  qadriyatlari 
majmuyi  demakdir.  0 ‘quvchi  shaxsining  estetik  madaniyati  uning 
madaniy  merosini  faol,  ijodiy  o ‘zlashtirishi  natijasida  hosil  b o ‘ladi. 
Shaxs  estetik  madaniyatining  asosiy  tarkibiy  qismlari  estetik  ong, 
ehtiyojlar,  munosabatlar  va  estetik  faoliyatlardir.

---

Estetik  ong,  estetik  idrok,  bilim,  mulohaza,  bahs,  estetik  idealni 
qamrab  oladi.
Estetik  ehtiyojlar  va  munosabatlar  esa,  eng  a w a l o   shaxsning 
estetik  qiziqishlari,  didi,  estetik  hissiyotlarida  ifodalanadi.
Estetik  faoliyat  k o ‘nikma.  malaka,  ijodiy  qobiliyatlar  mavjudligi 
bilan  tasvirlanadi.
Estetik  ong  ijtimoiy voqelik,  tabiat,  s a n ’at  bilan  bevosita muloqot 
jarayonida  shakllanadigan  g ‘oyalar,  nazariyalar,  qarashlar,  badiiy 
ta’lim  va  tarbiya  natijasida  shakllanadi,  estetik  ongning  asosini 
estetik  idrok  tashkil  qiladi.
Estetik  idrok bu a tro f voqelikdagi  buyumlar,  hodisalarning estetik 
mohiyatini  butun  tarkibiy  qismlari  bilan  birgalikda aks  ettirish,  idrok 
etilgan narsalarni shaxsda mavjud boMgan hissiy va aqliy narsalarning 
o ‘zaro  aloqasi  bilan  ifodalanadigan  estetik  mezonlar  bilan  qiyoslash 
jarayonidir.
Estetik  idrok  g o ‘zallik  bilan  uchrashganda yuzaga  keladi  va  aniq 
maqsadga  qaratilganligi  bilan  izohlanadi.  ToMaqonli  estetik  idrok 
estetik  tushunchalar  va  estetik  mulohazalarni  shakllantirish  bilan 
birgalikda  sodir  b o ‘ladi.
Estetik 
m u lo h a z a -s h a x sn in g  
aniq 
bir 
estetik 
hodisaga 
munosabatini  bildiruvchi  aqliy  harakatida  ifodalanadi.  Shaxsning 
estetik  mulohazasi  chuqurligi,  takomillashganligi,  murakkabligi, 
yuqori  yoki  pastligi  bilan  ajralib  turadi.  Estetik  mulohaza  darajasi 
shaxsning  xulq-atvori  va  bilim  saviyasiga,  estetik  tajribasiga 
b o g ‘ liqdir.
Estetik  baho  deganda  shaxsning  m uayyan  hodisa  yoki  obrazga 
insoniyat  butun  tarixiy  rivojlanishi jarayonida  hosil  qilgan  va  estetik 
mulohazalarida  ifodalangan  estetik  qoidalar,  g ‘oyalar bilan  qiyoslash 
asosida  baho  berish  tushuniladi.  Estetik  baho  tevarak-atrof,  voqea- 
hodisalarga,  san’at  asarlaridagi  g o ‘zallik  yoki  qabihlik,  dahshatlilik

---

yoki  hazil-mutoyibaga  moyiilik,  hazilkashlik  kabi  kategoriyalarga 
tayanib,  ularning  estetik  qimmati  obrazli  aks  ettirishning  chuqurligi 
va  yaxlitligi,  m uallif  ijodiy  usulining  yorqinligi  haqidagi  fikrlarni 
qamrab  oladi.  Estetik  baho  berishda  shaxsning  ijtimoiy  yashash 
tuzumi,  ijtimoiy  kelib  chiqishi  yaqqol  k o ‘zga  tashlanadi.  Masalan, 
yuqori 
sinflarda  adabiyot  o ‘qituvchisi  tomonidan  o ‘tkazilgan 
«bahs»  kechasida  o ‘quvchilar  taniqli  yozuvchi  A.  Qodiriyning 
asarlarini  m uhokam a  qilib,  yozuvchining  roman  yozish  qobiliyatini 
baholaydilar.  Unda roman yozishning qoidalariga amal  qilinganligini 
qiyoslash  orqali  ajratib  k o ‘rsatadilar.
Estetik  ideal  bu  shaxsning  tabiat,  jam iyat  va  sa n ’atdagi  m aqsad 
tarzida  idrok  etadigan  takomillashgan  g o ‘zallik  haqidagi  ijtimoiy 
bahosining  aks  etishidir.  Shunga  k o ‘ra,  estetik  idealning  m uhim  
belgisi  shaxsning dunyoqarash  xususiyatiga k o ‘ra aniqlanadi.  Estetik 
ideal  uchun  estetik  m adaniyat  hodisasi  sifatida  faqat  uning  o ‘lchovi 
tarzida  emas,  balki  undovchi  tarzidagi  m uhim   xususiyat  b o ‘lib 
qoladi.
Estetik  ehtiyoj  deb,  shaxsning  voqelikni  estetik  jihatdan  bilib 
olishga  badiiy  faoliyatning  aniq  bir  turiga  yoki  uning  xilma-xil 
turlariga  undovchi  subyektiv  omillariga  aytiladi.  Estetik  ehtiyojlar 
estetik  axborotga  ehtiyojni,  g o ‘zallik  haqidagi  fanning  rivojlanish 
qonuniyatlarini  chuqurroq  bilishga,  estetik  zavq  bergan  narsani 
k o ‘proq  idrok  etishga  intilishda  m urosasiz  b o ‘lish  va  uni  butkul 
y o ‘qotishga  harakat  qilishda,  aniq  bir  sa n ’at  asari,  uning  muallifi 
haqidagi  yangiliklarni  bilishga  intilishda  ifodalanadi.
Estetik  q iz iq is h -s h a x sn in g   estetik  faoliyatida,  voqelik  va  s a n ’at 
asarlarini  estetik jihatdan  ifodalashda  k o ‘rinadi.  Estetik  qiziqishning 
asosiy  belgilari  o ‘quvchida  estetik  faoliyatga  intilishi,  o ‘zi  yoqtirgan 
s a n ’at  asarlarini  y ig ‘ib,  t o ‘plab  borishi,  ularni  takror-takror  o ‘qib, 
idrok  etishi,  ular  haqida  fikr  bildirishga  intilishi,  boshqalarning  shu
190

---

masalaga  doir  fikrini  bilishga  qiziqish,  muayyan  s a n ’atkor,  janr, 
y o ‘nalish  kabilarni  afzal  k o ‘rishda  namoyon  boMuvchi,  tanlash 
xususiyatining  mavjudligi  bilan  ifodalanadi.  Masalan,  o ‘quvchilar 
o ‘zlarini 
qiziqtirgan 
san’at 
ustasining 
rasmlarini, 
asarlarini 
to ‘playdilar,  qayta-qayta  o ‘qib  chiqadilar.
0 ‘quvchilar 
estetik 
qiziqishlarining 
kengligi, 
chuqurligi, 
barqaror  yoki  beqarorligi  bilan  ajralib  turadilar.  Bu  ulam ing  faolligi 
darajalarini  va  a tro f hayotga  estetik  ham da  amaliy  munosabatlarida 
namoyon  b o ‘ladi.  0 ‘quvchidagi  estetik  qiziqish  darajasi  pedagogik 
ta ’sir  natijasida  yuqoriga  k o ‘tarilishi  yoki  susayishi  ham  mumkin. 
Estetik  qiziqishlar  o ‘quvchida  estetik  ehtiyojni  tu g ‘ilishiga  sabab 
b o ‘ladi.
Estetik  did  shaxsda  uning  shaxsiy  va  ijtimoiy  xususiyatlarining 
q o ‘shilishi  natijasida  hosil  b o ‘ladigan  murakkab  hodisadir.  Did  o ‘z 
tabiatiga k o ‘ra  faqat  shaxsga oid  amm o,  shaxs  ijtimoiy  munosabatlar 
majmuyi  b o ‘lganligi  uchun,  u  estetik  baholash  mezoni  b o ‘lib 
xizmat  qiluvchi  ham  subyektiv,  ham  obyektiv  m e ’yorlarni  o ‘zida 
birlashtiradi.  Baho,  buyum  yoki  hodisaning  estetik  mohiyatini 
egallash  jarayoniga  taalluqli  b o ‘lib,  did  esa  shaxsning  buyum  yoki 
hodisaga  nisbatan  estetik  munosabat  bildirishida  ifodalanadi.  Estetik 
did  estetik  axborotlar  oqimi,  estetik  va  axloqiy  normalar  у ig‘indisi 
orqali  shakllanadi  ham da shaxsning  buyum,  hodisalarga estetik  baho 
berishda  yaqqol  namoyon  bo ‘ladi.
Estetik  tu y g ‘u  bu  shaxsning  buyum  yoki  hodisaga  estetik  baho 
berish  munosabatini  subyektiv  boshdan  kechirishdir.  Estetik  tu y g ‘u 
o ‘quvchining  m azkur  buyumning  shakli,  rangi  va  mazmunidan 
m a ’naviy  lazzatlanishda  yoki  aksincha  nafratlanishda  ifodalanadi. 
Estetik  his-tuyg‘u  inson  aql-zakovatiga  k o ‘ra  mazmunli,  murakkab, 
chuqur  va  xilma-xil  boMadi.  Estetik  his-tuyg‘u,  chuqur  va  barqaror 
estetik  qiziqishlarni  hosil  qilishi  mumkin.
191

---

0 ‘quvchida  estetik  idrok,  bilim,  mulohazalar,  baho,  ideal,  his- 
tu y g ‘u,  qiziqish,  ehtiyoj  va  estetik  faoliyatga  aylanadi,  estetik  did 
birligi,  uni  estetik  faol  bo'lishga,  o ‘z  faoliyatini  namoyon  qilishga 
tayyorlaydi.  U  asta-sekin  tevarak-atrofni  g o ‘zallik  qonunlari  asosida 
o ‘zgartirishga,  g o ‘zallik  yaratishga  harakat  qiladi,  chunki  inson 
g o ‘zallikni  nafaqat  m ushohada  etadi,  balki  uni  yaratadi  ham.  Estetik 
jihatdan  tarbiyalangan  odam  hayotni  g o ‘zal  qilishga  intiladi,  estetik 
tomondan  faol  boMadi.  Uning  estetik  faolligi  hayotda  g o ‘zallik 
yaratishda  egallangan  estetik  k o ‘nikmalarida:  chiroyli,  bejirim 
kiyinishda,  madaniy  muomalasida,  o ‘zini  tuta  bilishida,  oila  va  ishda 
estetik  muhitni  yaratishda  namoyon  boMadi.
«Estetik  tarbiya»  bilan  bir  qatorda  «badiiy  tarbiya  tushunchasi» 
ham  mavjud.
Badiiy tarbiya deb shaxsni s a n ’at vositalari y o r d a m id a y a ’ni san'at 
asarlarining mazmuni va shaklini  estetik idrok etishni rivojlantirishga, 
sa n ’atning  m a ’lum  turida  qatnashish  va  ijodiy  faoliyat  uchun  zarur 
boMgan  badiiy  did,  hamda  qobiliyatlarni  shakllantirishga  aytiladi. 
S a n’at turli  estetik  shaxsning  barcha  tomonlariga  hissiy-estetik  t a ’sir 
etadi  va  uni  badiiy  faoliyatning  har  xil  turlari  bilan  tanishtiradi.
0 ‘quvchilarda  voqelikka,  estetik  munosabat  hamda  badiiy  did 
qanday mazm unda shakllanishi rivojlanayotgan mustaqil  0 ‘zbekiston 
uchun  alohida  ahamiyatga  ega.  Shu  tufayli  pedagoglar  o ‘quvchilar 
uchun  M amlakatimiz  hayotining  muhim  hodisalarini  aks  ettiradigan, 
ularni  g ‘oyaviy  tarbiyalaydigan  hamda  ularga  estetik  t a ’sir  k o ‘rsa- 
tadigan  sa n ’at  asarlarini  tanlab  olishlari  va  bolalarning  estetik 
faoliyatini jam iyat  taraqqiyoti,  hayoti  bilan  bo g ‘lashlari  lozim.
0 ‘quvchilarni  estetik tarbiyalashda izchillik qoidasi  o ‘quvchining 
estetik  madaniyati,  zamonaviy  sa n ’atining  o ‘tmish  san’ati,  a n ’analar 
va  estetik  tarbiyaning  ilg‘or  nazariyalari  bilan  aloqada  b o ‘lishini 
taqozo  qiladi.
192

---

0 ‘zbek  xalqi  o ‘tmishdagi  boy  milliy,  madaniy  merosga,  badiiy 
boyliklarga,  s a n ’atiga  egadir.  0 ‘quvchilarda  unga  nisbatan  hurmat 
va  ehtiyotkorlik  bilan  munosabatda  boMishni  tarbiyalash  hamda 
tarbiya jarayonida  ularni  badiiy  ijodiyotining  eng  ilg‘or  tomonlarini 
o ‘rganishga  undash  zarur.
0 ‘quv  va  ijodiy  faoliyatning  birga  q o ‘shib  olib  borilishi  u 
yoki  bu  o ‘quvchi  va z ifasin ing   hal  qilish  d arajasiga  k o ‘ra  turlicha 
b o ‘Iishi  m um kin:  o 'q u v   m ateriali  q a n ch alik   kam  o ‘zlashtirilgan 
b o 'lsa ,  ijodiylik  ham   sh unchalik  oddiy  b o ‘ I ishi  va,  aksincha, 
o ‘quv  m ateriali  q a nch alik   yaxshi  o ‘zlashtirilgan  b o ‘lsa,  unda 
ijodiy  faoliyatdan,  sh unchalik  k en groq   foydalanish,  y a ’ni  ijod 
qilish  keng  qirrali 
b o ‘lishi  m um kin.  0 ‘q u vch inin g  estetik 
rivo jlantirishning  asosiy  y o ‘li  uning  m ustaqil  badiiy  faoliyati  va 
ijodkorligini  shakllantirishdir.