Alisher navoiy nomidagi


-Mavzu: Maktabni boshqarishning va unga rahbarlik qilishning qonun-qoidalari



Download 1,51 Mb.
Pdf ko'rish
bet17/24
Sana16.01.2020
Hajmi1,51 Mb.
#34604
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   24
Bog'liq
umumiy pedagogika nazariyasi va amaliyoti


26-Mavzu: Maktabni boshqarishning va unga rahbarlik qilishning qonun-qoidalari 
 
Reja: 
1.Boshqarish haqida umumiy tushuncha. 
2.Maktabni boshqarishda demokratiyalashtirish. 
 
Tayanch so’z va iboralar 
 
Maktabni  ichki  rejalashtirish,  gimnaziya,  lisey,  mahoratli  o‘qituvchi,  zamonaviy  fanlar, 
o‘qitish vositalari, ko‘rgazmali qurollar 
 
 Boshqarish haqida umumiy tushuncha. 
 
Boshqaruv  taraqqiyotning  har  qanday  bosqichida  jamiyatga  xos  bo‘lgan  ichki 
xususiyatdir. Bu xususiyat umumiy xarakterga ega. Boshqaruv xalq manfaatini ko‘zlagan holda 
demokratik  uslub  negizida  amalga  oshiriladi.  O‘z-o‘zidan  ravshanki,  bunday  boshqaruv 

jarayonida  inson  omiliga,  xususan,  millat  manfaati  va  milliy  qadriyatlarni  takomillashtirishga 
alohida e‘tibor qaratiladi. 
 
Boshqaruv mehnati insonning boshqaruv vazifalari amalga oshirish jarayoni bajariladigan 
harakat  va  jarayonlarda  o‘zining  aniq  ifodasini  topadi.  Boshqaruv  vazifalari  yordamida  esa 
sistemaning  harakatlari,  rivojlanish  va  takomillashuvi,  uning  barqarorligi  va  hayotchanligi 
ta‘minlanadi.  Quyidagi  bosh  vazifalarni  ajratib  ko‘rsatish  mumkin:  qarorlarning  bajarilish 
jarayoni pedagogik tahlil qilish, rivojlantirish, tashkil etish, nazorat qilish va tartibga solib turish. 
 
Pedagogik  jarayonning  samaradorligi  maktab  rahbarining  boshqaruv  vazifalarini  sifatli 
bajarishlari,  ularning  faol  va  uyg‘un  hamkorligi  bilan  bab-barobar  belgilanadi,  ulardan  bir-
birining  ahamiyatlarini  pasaytirib  yuborish  muqarrar  ravishda  butun  sistema  birligining 
buzilishiga olib keladi. 
 
Rejalashtirish  ilmiy  boshqarish  va  rahbarlarning  markaziy  butunligini  va  asosini  reja  va 
har  qanday  jamoa  faoliyatining  aniq  maqsadlari  hamda  vazifalari  va  unga  erishish  vositalarini 
belgilab  beradi.  Rejaning  axamiyati  yana  shundan  iboratki,  u  pirovard  natijada  faqat  nimaga 
erishish  kerakligini  emas,  balki  buni  qanday  uddalash,  rejani  bajarishning  qanday  rivodlanish 
kerakligini  ko‘rsatib  bermasligi  kerak.  Rejalashtirishga  faqat  kelajak  emas,  balki  o‘tmish, 
o‘tmishning tajribasi ham ta‘sir qilar ekan.  
 
Maktab  ichki  rejalashtirish  masalalari  ko‘pgina  pedagogik  olimlarning  ishlari  bilan 
asoslanib berilgan. Rejalashtirishning mohiyati maktab xodimlarini qo‘yilgan maqsadga erishish, 
qabul qilingan qarorlarni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan jamoa tarziga va yakka tartibdagi 
mehnatni vaqt jihatidan oqilona taqsimlashdan iboratdir. 
 
Maktab  rahbari  rejalashtirishning  tashkil  etishning  muntazam  yondashuviga  amal 
qilmog‘i  lozimdir,  bu  yondashuv  rejalashtirishning  maqsad  va  vazifalari,  ularning  tuzilishi  va 
mazmuni,  rejalashtirish  metodlari  va  uning  bajarilishini  tashkil  etish  xususiyatlarini  dialektik 
birligi  va  uzaro  bog‘liqligini  rejalashtirishning  boshka  boshqaruv  vazifalari  bilan  uzaro 
xarakatlarini nazarda tutadi. 
 
Maktab  rejalarining  xilma-xilligini  kupgina  belgilariga  ko‘ra  vaqt  bo‘yicha  (besh  yil 
o‘quv yili, yarim yili, chorak, oy, hafta) shakliga ko‘ra (yozma, grafik detali) tuzilishi birligiga 
ko‘ra  maktabning  ish  rejasi,  o‘quvchilar  tashkilotlari,  o‘qituvchilar,  sinf  rahbarlari,  metod 
birlashmalarining va ularning o‘z-o‘zini boshqaruv organlarining ish rejasini ta‘kidlar ekanmiz, 
biz  maktab  ishini  o‘quv  yiliga  rejalashtirish  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  masalalarga  qarab  chiqish 
bilan chegaralanamiz va mazkur masala mohiyatini ana shu nuqtai nazardan yoritib beramiz. 
 
Maktabni boshqarishni demokratiyalashtirish 
 
Xalq  ta‘limi  tizimi  va  maktabni  boshqarishning 
eng  muhim  qoidasi-
demokratiyalashtirishdir. 
Bu 
hakida 
xozirgi 
mustakillik 
davrida 
jamiyatni 
yanada 
demokratiyalashtirish  muxim  axamiyat  kasb  etmokda.  Shuni  aloxida  ta‘kidlash  lozimki, 
xujalikni  boshqarish  tizimining  eng  asosiy  sharti  bulgan  demokratik  koidaning  goyat  makbul 
shakillarini  izlab  topishi  bugungi  muxim  va  dolzarb  muammolardan  biridir.  Maktablarni 
boshqarishda, ayniksa, demokratik akida, konun koidalari nixoyatda muximdir. 
 
Maktabdagi  ukitish  jarayonida,  maktab  faoliyatini  tartibi  va  konun  koidalariga  juda  kup 
uzgarishlar  kiritildi.  Bu  uzgarishlar  xar  bitta  insonlarning  dunyo  karashi  va  bilim  doiralarini 
kengayish  sababidir.  Avvalo  ukuvchilar  bilim  olishlari  uchun  juda  xam  keng  sharoitlar 
yaratilgan.  Chukurlashtirilgan  gimnaziyalar,  muzeylar  ukuvchilarning  bilim  doiralarini 
chukurlashtirishga  keng  yul  ochib  bermokda.  Chukurlashtirish  -  bu  avvalo  uz  ustida  ishlash, 
izlanish degani demakdir. 
 
Ana  shunday  gimnaziya  va  liseylar  uchun  esa  kobiliyatli,  bilimli  ukuvchilarni  saralab, 
ularni  kelajaklariga  poudevor  yasashga  keng  yul  kuyildi.  Albatta,  bu  poydevorni  bilimdon 
mutaxassis  ukituvchilar  tayyorlaydi.  Endi  ana  shunday  ukituvchilarni  saralab  ular  ichidan  eng 
bilimdonlarini tanlab olish payti yetib keldi. Bu esa ukituvchi va bulajak pedagoglarni uz ustida 
tinmay ishlashini talab etadi. Chunki, bunday kobiliyati bilimdon ukituvchilarga talab va extiyoj 
juda katta buladi. 

 
Mutsakil  Uzbekiston  jaxonga  yuz  tutdi.  Shu  sababali  undagi  yashovchilar  insonlarning 
bilimlari 
jixatidan 
kengayib 
bormokda. 
Xozirgi 
zamonamizdagi 
ukuvchilar 
ana 
shundaylardandir.  Xayot  kanchalik  oldinga  borgan  sari  ular  xam  shunchalik  kup  narsa  bilib 
olmokdalar  va  buni  ustozlaridan  talab  etmokdalar.  Bu  esa  ukuvchilarni,  ustozlarini  dars  utish 
jarayonini  analiz  kilib  boradi,  ularning  dars  utishi  yokmasa,  oshkora  bilimdon  usullarini  talab 
kilishlari mumkin. 
 
Dars  o‘tishda  avvalom  bor  bulgan  an‘anaviy  reja  buyicha  dars  utish  bekor  kilindi. 
Chunki,  ukituvchi  sinfga  kiradi,  utilgan  darslarni  takrorlaydi.  Yangi  mavzu  utadi,  ana  shunday 
tartibda  xar  doimgi  darslar  takrorlanadi.  Noan‘anaviy  dars  utish  usuli  xar  bir  maktabga  kirib 
bormokda. 
Mavzuni  bolalar ongiga  yetkazish, ukuvchini uzini maxoratiga boglik.  Maxoratli 
ukituvchilarimizdagi  uslubiyotilarini  ukitish  ulardani  ilgor  tajribalarni  almashtirish  o‘kuv 
jarayonini  kengayishiga  va  mustaxkamlashiga  keng  yo‘l  ochib  beradi.  Maktablarda  maktab 
rahbarlarini  saylash  oshkora  ovozga  kuyish  orkali  fikr  muloxazalar,  takliflar  kiritish  orkali 
amalga oshirilmokda. 
 
Urta,  oliy  bilim  yurtlariga  kolaversa,  maktbaga  kabul  kilish  va  ukitish  sharoitlariga  test 
sinovlari  kiritildi.Bu  esa  avvalgi  imtixon  va  sinovlardan  ancha  a‘lorok  va  mukammalrokdir. 
Yukorida  aytib  utganimizdek,  maktab  direktorlarini  saylash  xukuki  ukituvchilarga  beriladi. 
Maktabda  usib  ukitish,  bitirayotgan  ukuvchilarni  yutuk  va  kamchiliklari  maktab  jamoasiga 
tegishli va axamiyatlidir. 
 
Avvalo  maktablarda  boshlangich  sinflarda  turli  tipdagi  sinflar  tashkil  etib,  ularni  sinflar 
orkali  saralab,  iktidorli  sinflarga  aylantirilmokda.  Ota-onalarimiz  xam  xozirgi  kunda 
farzandlarimiz  istiklol  kelajagini  yanada  mustaxkamlash  uchun  farzandlariga  pullik  kurslarga 
talab  extiyojlari  ortmokda.  Ularni  bu  intilishlarini  maktab  jamoasi  e‘tiborga  berishga  xarakat 
kilmokdalar. 
 
Iktidorli  ukuvchilarni  kelajagini  porlok  kilish  uchun  turli  xil  musobaka,  olimpiadalarga 
katnashishlarini ta‘minlab, ularning yutuklari uchun bor bilim va tajribalarini ishga solmokdalar, 
Ilgor  ukiutvchilarni  xar  xil  unvonlarga  tavsiya  etish,  oshkoralik  tarzida  maktabga  mexnati 
singan, ilgor, tajribalari katta, keng ommalashtirilgan ukituvchilar tavsiya etilmokda. 
 
Ukuv  jarayonida  yangi  zamonaviy  fanlar  kiritilmokda.  Fan  va  texnikaning  rivojlanish 
tarakkiyotiga  keng  yul  ochib  berish  uchun  maktab  ukuv  jadvalga  kompyuter  texnikani 
urganuvchi fanlar kiritildi. 
 
Odobnoma  fanlari  esa  ukuvchilarni  milliy  urf  odatlarimiz.  odob  axlokimiz,  tarbiyani 
mustaxkamlash uchun odobnoma fanlari kiritildi. 
 
Avlod-ajdodlarimiz  asarlarini,  ularning  tarixini  ukitish  uchun  eski  yozuv  fani  xam  dars 
katorlaridan urin oldi. 
 
Uzbekistonda  yuksak  chukkiga  erishishi,  boshka  mamlakatlar  bilan  mustaxkam  aloka 
urnatishi  uchun,  boshlangich  sinflarga  ingliz  tili  fanlari  utkazilmokda.Xammamizga  ma‘lumki 
2000  yilda  jamiyatimiz  lotin  yozuvi  asosida  yangidan  tiklanadi.  Shuning  uchun  bolalarni  lotin 
yozuvchiga asoslangan alifbo yordamida ukitish juda keng ommalashtirildi. 
 
 
 
Mustahkamlash uchun savollar: 
 
 
1. Maktabdagi ukitish jarayoniga xozirda qanday uzgarishlar kiritildi. 
2. Maktabdagi ichki rejalashtirish masalalarining moxiyati nimadan iborat 
3.  Yosh  avlodni  xar  tomonlama  yetuk,  aklli,  bilimli  bulib  yetishishi  uchun  qanday  ishlarni 
oshirish kerak. 
 
 
27-Mavzu: Eng qadimgi davrdan VII asrgacha ta’lim-tarbiya va pedagogik fikrlar 

 
Reja: 
1. Pedagogika tarixi fanining predmeti,maqsadi va vazifalari. 
2. Eramizdan oldingi davrda tarixiy manbalarda ta‘lim tarbiya masalalarining aks etishi. 
3. «Avesto» eng qadimgi yozma ma‘rifiy yodgorlik sifatida. 
 
Tayanch so’z va iboralar 
Arxeologiya,  Avesto,  Marg‘iyona,  Sug‘d,  Zardushtnoma,  ta‘lim  tarixini  aks  ettiruvchi 
manbalar, xalq og‘zaki ijodi, arxeologik qazilma materiallar. qomusiy olimlar asarlari,  birinchi 
yozuvlarning yuzaga kelishi. 
 
 
Hozirgi  o‘zbek  xalqining  ajdodlari  bir  necha  asr  oldin  ham  yuksak  madaniyatga  ega 
bo‘lgan  xalqdir.  Bunga  turli  allomalarimizning  yaratgan  fan  sohasidagi  yutuqlari  dalolat  berib 
turibdi.  
 
Chunonchi  eramizdan  oldingi  davrlarda  yozilgan  va  bizgacha  yetib  kelgan  bir  necha 
asarlari  guvoxlik  beradi.  Jumladan  qadimgi  grek  tarixchisi  Gerodotning  ―Tarix‖,  Strobonning 
‖Geografiya‖,  Mahmud  Qoshg‘ariyning  ―Devonu  lug‘ati  turk‖,  ―Urhun-Enasoy‖  bitiklari  va 
boshqalar. 
 
Eng  qadimgi  kishilarning  dastlabki  oddiy  istaklari,  orzu  umidlari,  xislatlari  qadimgi 
eposlarda, ulardagi afsonaviy obrazlar qiyofasida o‘z ifodasini topgan ruhga sig‘inish onimizm, 
ajdodlar  ruhiga  sig‘inish  totemizm  sehrgarlik  kabi  diniy  e‘tiqodlar  va  ma‘rosimlar  aks  etgan 
afsonalar  rivoyatlarda  eng  qadimgi  avlodlarimizni  tafakkurini  aks  ettirgan  pedagogika  tarixida 
manbalarni o‘rganish uch manbaga asoslanganligini ko‘ramiz. 
 
1.Halq og‘zaki ijodi materiallari. 
 
2.Buyuk adiblari allomalarining ijodiy merosi. 
 
3.Arxeologik qazilmalar natijasi topilgan ashyolar. 
 
Turon  hududida  eramizdan  oldingi  XI-IX  asrlarda  paydo  bo‘lgan  Ahamoniylar,  III-asr 
o‘rtalarida tashkil topgan Grek-Baqtriya davlati, eramizning I-asrida Kushonlar davlati V-asrda 
Eftalitlarning hukmronligi, so‘ngra Sosoniylar va Turk hokonliklarini o‘z ichiga oladi. Tarixchi 
pedagoglarning  qayd  etishicha  bu  davrdagi  insonlarning  mexnat  faoliyati  yosh  jihatdan  uch 
guruhga bo‘lingan. 
 
1. Bolalar va o‘smirlar. 
 
2. Hayot va mehnatda to‘liq ishtirok etuvchilar. 
 
3. Keksalar. 
 
Ibtidoiy  jamiyat  davrida  bola  o‘zi  bajaradigan  faoliyatida  ishtirok  etib  mehnat  qilishga 
o‘rganganlar. 
 
Urug‘chilik jamoasi bosqichida tajribali kishilar bolalarni tarbiyalash bilan birga yozishga 
o‘rgata boshlaganlar. 
 
Asta-sekin  tarbiya  tizimi  yuzaga  kela  boshlagan  va  maktablarda  piktografik  yozuv 
asosida  bir-birlarida  fikr  bildirgan.  Atrofdagi  mamlakatlar  bilan  aloqalar  natijasida  ―Oromiy‖ 
yozuvi  Aleksandr  Makedonskiy  istilosidan  keyin  ―Yunon‖  yozuvi  joriy  qilingan.  Insonlarning 
o‘z  turmush  tarzini  rivojlantira  borib  jahon  madaniyatiga  katta  o‘zgarishlar  kirita  boshlagan. 
Jumladan,  Xitoyda  qog‘oz  ixtiro  kilindi,  Hindistonda  hisoblashning  o‘nlik  sistemasi  yuzaga 
kelishi,  Messopotaniyada  yer  kurrasini  graduslarga,  sutkani  soat,  daqiqa  va  soniyalarga 
bo‘linishining joriy etilishi, Buyuk ipak yulining ochilishi madaniyatning taraqqiy etishga sabab 
bo‘ldi. 
 
Yuqoridagi  fikrlardan  xulosa  kilib  Markaziy  Osiyo  hududida  oromiy,  yunon  alifbosi 
asosida eramizning boshlarida Xorazm, Sug‘d, Baqtriya yozuvlari shakllangan. 
 
Eramizdan  oldingi  180-425  taxminiy  yillarda  yashagan  yunon  tarixchisi  Gerodotning 
―Tarix‖  kitobida  satlar,  massagetlar  forolarning  ta‘lim  tarbiyaga  oid  muhim  ma‘lumotlar 
berilgan.  Kitobda  berilishicha  forslarning  eng  sharaflaydigan  narsasi  jasurlikdir.  Shunga  ko‘ra 
ular ko‘proq o‘g‘illarga ega bo‘lishdan faxrlangan. O‘g‘il bolalar 5 yoshdan 20 yoshgacha faqat 

uchta narsaga: 1.Otda yurishga. 2. Kamondan otish. 3. To‘g‘rilikka o‘rganishdir. O‘g‘il bolalar 
hyech  qachon  ota-onasini  bexurmat  qilmagan,  yolg‘onchilik,  qarzdor  bo‘lish,  sharmandalik 
hisoblangan.  Xar  qanday  suvga  tupurmaganlar,  yuz  qo‘llarini  maxsus  moslashtirilgan  joylarda 
yuvganlar. 
Bu  ma‘lumotlardan    xulosa    kilish    mumkinki,    ajdodlarimiz  farzandlarini 
jasoratli,  o‘z  vatanining  ximoyachisi,  odob-axlok,  tabiatga  munosabat  xislatlarining  ham 
shakllantirishga katta e‘tibor berganlar. 
 
Sug‘d  yozma  yodgorliklari  orasida  ‖eski  xatlar‖  nomi  bilan  yuritiladigan  manbalar 
tomonidan aniqlangan qimmatli ma‘lumotlar bor. Bu xatlar eramizning boshlarida sug‘d yozuvi 
hakida ma‘lumot beradi.  
 
Shuningdek Yan Di (615-617) elchisi Vey Szi o‘z xisobotida Samarqandda ta‘lim tarbiya 
haqida  yozadi.  Uning  fikricha  ―Axolisi  mohir  savdogar  o‘g‘il  bola  5-yoshga  to‘lar  ekan,  unga 
savod  o‘rgata  boshlaydi.  O‘qishni  o‘rganishi  bilanoq  savdo  ishlariga  o‘rgata  boshlaydilar‖. 
BoshQa bir Xitoy tarixchisi Syuan-Szin Samarqand aholisining ahloqiy va xulq-odob qoidalariga 
rioya etishda boshqalarga o‘rnak bo‘lganligi qayd etadilar. 
 
Shuningdek  xalq  pedagogikasida,  ya‘ni  qadimgi  davrlarda  ta‘lim  tarbiyaga  bog‘lik 
ma‘lumotlar  xalq  og‘zaki  ijodi    namunalari  afsonalar  qahramonlik  eposlari,  qo‘shiqlar, 
maqollarda ko‘ramiz.  
Hozirgi  o‘zbek  xalqining  ajdodlari  bundan  bir  necha  yillar  oldin  yashagan  bo‘lib,  ular 
yuksak  va  o‘ziga  xos  madaniyatni  vujudga  keltirishda  juda  katta  va  mashaqqatli  yo‘lni  bosib 
o‘tishgan.  Dastlabki  tosh  qurollaridan  tirikchilik  uchun  foydalanishda  ancha  takomillashgan 
mehnat  qurollari  yasashgacha,  undan  urug‘chilik  qabilachilik  davrlarga  kelib,  xo‘jalik  va 
madaniy  taraqqiyotda  erishilgan  yutuqlargacha  bo‘lgan  tariximiz,  ota-  bobolarimizning  boy 
qadimiy  madaniyatga  ega  bo‘lganligidan  dalolat  beradi.  Eramizdan  avvalgi    birinchi  ming 
yillikda  Baqtriya, Xorazm,  Sug‘diyona, Marg‘iyona, Parfiya,  Zarafshon  vohalari,  Parkana kabi 
ulkalarda turli qabila va elatlar yashagan. Ular hozirgi o‘zbek xalqining «ildizi» hisoblangan sak 
–  massagetlar,  sug‘diyonlar,  xorazmiylar,  baqtrlar,  chochliklar  va  parkanaliklar  kabi  qabila  va 
elatlar edi.  Keyinchalik ular o‘zaro va boshqa ko‘p qabila va uruglar bilan birlashib  ketgan va 
hozirgi Markaziy Osiyo xududidagi xalqlarning ajdodlaridir.  
Bu elatlar yashagan xududlarda o‘ziga xos madaniy an‘analar tarkib topa borgan. Masalan,  
eramizdan oldingi  birinchi asrning birinchi yarmida qadimiy davlatlar – Baqtriya va Sug‘diyona, 
Marg‘iyona,  Xorazm,  Parkana,  Parfiya  kabi  ulkalarda  xalk  xo‘jaligining  turli  sohalarida 
rivojlanish  bilan  birga  madaniyat  ham  o‘ziga  xos  taraqqiyot  yo‘lini  bosib  o‘tdi.  Bu  taraqqiyot 
eramizdan  olidngi  IX  –  VI  asrlarda  paydo  bo‘lgan  Axamoniylar  xukmronligi,  keyinroq 
eramizdan avvalgi III asr o‘rtalarida tashkil topgan Grek – Baqtriya davlati eramizning I asrida 
esa Kushonlar davlati, V asrda Eftalitlar xukmronligi, so‘ngra Sosoniylar imperiyasi va nihoyat, 
turk xoqonligi davrlarini o‘z ichiga oladi.  
Ajdodlarimizning bu qadimiy madaniyatiga ta‘lim- tarbiyaga oid boy merosi ham kiradi. 
Zero,  hozirgi  turkiy  va  forsiy  –  zabon  xalqlarining  bizgacha  yetib  kelgan  muhim  arxeologik 
topilmalari, tarixchilar, adabiyot va san‘at namoyondalarining ijodiy merosi, san‘at va adabiyot 
namunalari buning dalilidir.  
Tadqiqotchilar  tomonidan  qayd  etilgan    ma‘lumotlarga  qaraganda,  eng  qadimgi  tarbiya 
haqidagi  yodgorliklar  bizgacha  bevosita  yetib  kelmagan  Turkiy  va  forsiy  –  zabon  xalqlarining 
«hayot kechirish san‘ati, donolik majmuasi sifatida yuzaga kelib, borliqqa amaliy munosabatda 
bo‘lish  namunasi»  ifodalangan  ma‘anaviy  madaniyat  yodgorliklari,  qadimgi  grek  tarixchisi 
Gerodotning  «Tarix»,  Strabonning  «Geografiya»  asarlari,  Mahmud  Qoshgariyning  «Devonu 
lug‘otit  –  turk»,  Urxun  –  Enasoy  bitiklari  va  boshqa  shu  kabi  adabiy  tarixiy    manbalarda 
saqlangan  va  shular  orqali  bizgacha  yetib  kelgan.  Bu  yodgorliklar  insonning  shakllanishida 
moddiy  va  ma‘naviy  madaniyat  qay  darajada  katta  rol  uynaganligidan  dalolat  beradi.  Xullas, 
tarbiya  insonning  aqliy  va  axloqiy  jihatdan  tarkib  topa  borishiga  ta‘sir  etgan  bo‘lsa,  insonning 
shakllana  borishi  ham,  o‘z  navbatida,  insoniyat  jamiyatining  tarkib  topa  borishiga  yordam 
bergan. Xullas, insonning o‘z – o‘zini anglashi va jamiyat taraqqiyoti bir-biri bilan uzviy aloqada 
bo‘lgan. Bu tarixiy jarayonni bilish inson tafakkurining qadimgi davrlaridan boshlab bosqichma 

– bosqich rivojlanishi va shu bilan birga insonning ham tobora shakllana borganligi haqida tula 
tasavvur hosil qilishga imkon beradi.  
Ma‘lumki,  kishilar  va  kishilik  jamiyati  vujudga  kelishi  jarayonida  inson  ham  biologik 
jihatdan, ham inson sifatida takomillashib borgan. Dastlabki diniy e‘tikodlar, oddiy ixtirolarning 
takomillashib borishi, inson ongining shakllanib borishiga turtki bo‘qldi. Bu jarayon ming-ming 
yillar davom etib, inson ongi shakllanishining asosi bulgan xulq – odob qoidalari tarkib topadi.  
Eng  qadimgi  kishilarning  dastlabki  oddiy  istaklari,  orzu  –  umidlari,  xislatlari  qadimgi 
eposlarda,  ulardagi  afsonaviy  obrazlar  qiyofasida  o‘z  ifodasini  topgan.  Ruxga  sig‘inish  – 
onimizm, ajdodlar ruhiga sig‘inish – totimizm, sehrgarlik kabi diniy e‘tikodlar va marosimlar aks 
etgan afsonalar va rivoyatlarda eng qadimgi avlodlarimizning tafakkur dunyosi aks etgan ammo 
bu rivoyatlar, afsonalar massagetlar, saklar, xorazmiylar, sugdlar, parfiyanlar yashagan davrlarga 
borib taqaladi.  
Biz  yuqorida keltirgan tarixiy, falsafiy, pedagogik adabiyotlarda tadqiqotchilar, umuman, 
eng qadimgi madaniy boyliklarimizni o‘rganishda uch asosiy manbaga tayanganligini ko‘ramiz. 
1.  Xalq og‘zaki ijodi materiallari. 
2.  Buyuk adiblar, allomalarning ijodiy merosi. 
3.  Arxeologik qazilmalar natijasida topilgan ashyolar. 
Ma‘lumki,  o‘tmiщda    kishilar  mehnat  faoliyati  jarayonida  o‘z  ehtiyojlarini  qondirgan  va 
bu jarayon  yosh avlodga mehnat kunikma va malakalarni hosil qilishda yordam bergan.  
Tarixchilar  va  tarixchi  pedagoglarning  ko‘rsatishicha,  kishilarning  mehnat  faoliyati  yosh 
jihatdan 3 guruhga bo‘lingan: 
1)  bolalar va o‘smirlar; 
2)  hayot va mehnatda to‘la ishtirok etuvchilar; 
3)  keksalar. 
Ibtidoiy jamiyat davrida bola o‘zi uddalay oladigan faoliyatga bevosita qo‘shilib, u hayot 
kechirish  va  mehnat  qilishga  urgangan.  O‘g‘il  bolalar  erkaklar  bilan  bajariladigan  ov  qilish, 
qurol  yasash  kabi  ishlarni  bajarsa,  qizlar,  ayollar  mehnati  bilan  tanishar  edi.  Bola  ma‘lum 
tayyorgarlikdan so‘ng sinovlardan o‘tib, keyin amaliy faoliyatda  ishtirok eta boshlaydi. 
Eramizdan  oldin  taxminan  484  (480)  –  431  (425)  yillarda  yashagan  yunon  tarixchisi  
Gerodotning  «Tarix»  kitobida  qadimgi  forslar,  saklar  va  massagetlarning  ta‘lim  -  tarbiyaviy 
qarashlarga oid muhim ma‘lumotlar berilgan.  
Forslarning eng sharaflaydigan narsasi jasurlikdir, - deydi olim - shunga ko‘ra ular kapron, 
ug‘illariga  ega  bo‘lishdan  faxrlanishgan.  Podsho  ham  kimning  ug‘li  ko‘p  bo‘lsa,  unga  har  yili 
sovg‘a  –  salomlar  yuborgan.  Undan  tashqari  bolalarning  yoshiga  ham  e‘tibor  berishgan.  Ug‘il 
bolalarning besh yoshdan, yigirma yoshgacha faqat uch narsaga: otda yurishga, kamondan otish, 
tug‘rilikka urgatishgan. Bolani besh yoshgacha otasiga ko‘rsatishmaganlar, u ayollar tarbiyasiga 
bo‘lgan. Mabodo o‘g‘il bola vafot etsa, otasining kayg‘urmasligi uchun shunday qilganlar.  
Ug‘il  hyech  qachon  otasini  behurmat  kilmagan.  Ular  ota  –  onaga  hurmatsizlikni  faqat 
nikohsiz to‘g‘ilgan yoki tashlandiq bolalardangina kutish mumkin deb hisoblaganlar.  
Bundan  tashkari    Gerodot  forslar  uchun  yolg‘onchilik  va  qarzdor  bo‘lish  sharmandalik 
hisoblangan,  deydi…  yana    ular  daryo  suviga  tupurmaganlar,  xatto  qo‘l  yuvmaganlar.  Ular 
daryolarni muqaddas sanaganlar.  
Yana  shu  Plutarxning  yozishicha,  Aleksandr  yerli  xaltutarga  yaqinlashish  maqsadida 
Makedoniyaliklar  bilan    mahalliy  aholi  urf  –  odatlarini  aralashtirishga  harakat  qilgan.  Shu 
maqsadda u o‘ttiz ming bolani ajratib olib, yunon tili va harbiy san‘atini o‘rgatishga, murabbiylar 
tayinlashga buyruk bergan. Keyinchalik yunon alifbosining bu yurtda qabul qilinishi eramizdan 
oldingi  minginchi  yillarning  o‘rtalarida  eng  qadimgi  ajdodlarimiz  tomonidan    qahramonlik 
mazmunidagi  juda  ko‘p  afsonalar,  rivoyatlar  aytilgan  bo‘lib,  ular  zardushtiylik  dinining 
muqaddas kitobi «Avesto» ga kiritilgan.  
«Avesto»ning  o‘zi kim tomonidan yaratilgani  hakida turli taxminlar mavjud. Jumladan, 
sharqshunos olim Ye.E.Bertelsning fikricha, 1278 yilda Rayd – Zardusht ibn Baxrom iyun Pajdu 

degan  kishi  tomonidan  yozilgan  «Zardushtnoma»  dostonida  Avesto  va  Zindani  Zardusht 
dunyoga keltirganligi, uning tug‘ilgani va keyingi hayoti haqida kitob ekanligi bayon etiladi:  
 
«ZARDUShTNOMA» 
Zardusht ibn Baxrom ibn Pajdu.  Dostondan parcha 
Men  pahlaviy  deb  atalgan  yozuvlar  bitilgan  Shoxona  kitoblardan  birini  ko‘rdim.  U  asrab 
kelingandir barcha oqillar va ustozlar ustozi, mobidlar mobidida unda olam xadislari, ajdodlar va 
shohlar ishlari hakida bitilgan. 
Unda olamga saodatli Zardusht keltirgan Avesto va Zindaning hikoyatlari bitilgan.  
Zardusht  dini  uning  hayotligidayok  ko‘p  o‘lkalarda  tarqaladi.  Ammo  Zardusht  vafot 
etganidan so‘ng Zardushtiylik dini yanada  keng yoyila boshlaydi. 
Ma‘lumotlarga  ko‘ra,  «Avesto»  eramizdan  avvalgi  VII  asrning  oxiri  va    VI  asrning 
boshlarida yaratilgan bo‘lib, tuliq kitob xolida eramizdan avvalgi I asrda shakllangan.  
«Avesto»  ni  o‘rganish  tarixi  ma‘lum  bir  jarayonni  boshdan  kechirgan.  Xorij  va  o‘zbek 
olimlari uni har tomonlama tahlil etishga harakat qilishgan. Biz esa keyingi manbalarga tayanib, 
uning ta‘lim – tarbiyaviy tomonlari  ustida fikr yuritamiz. Chunki «Avesto»da inson shaxsining  
takomilga  oid  ma‘rifiy  fikrlarning  ma‘lum  bir  tizimi  ifodalangan.  Hatto  «Avesto»  ni  qadimgi 
davrlarda ajdodlarimizning tabiiy, ilmiy, ma‘rifiy fikrlar to‘plangan dastlabki pedagogik asar deb 
hisoblash mumkin. Shuningdek tadqiqotchilar uning diniy xarakterdaligini ta‘kidlash bilan birga 
falsafa,  siyosat,  ta‘lim  –  tarbiya,  adabiyot  masalalarini  ham  qamrab  olgan  asar  sifatida 
ta‘riflaydilar.  
Abu Rayhon Beruniy «Avesto» ning vatani haqida gapirib uni Ozarbayjonda paydo bulgan 
deydi  va  «Qadimgi  xalqlardan  kelgan  yodgorliklar»  asarida  Zardushtni  soxta  paygambarlar 
ruyxatida  keltiradi.  Zardusht  dini  Xuroson,  Fors,  Iroq,  Musul,  Balxtdan  tortib,  Suriya 
yerlarigacha tarqalganini aytadi.  
Ozarbayjon  olimi  M.Rafili  esa  «Avesto»ni  faqat  Ozarbayjon  adabiyoti  ma‘anaviy  merosi 
deb qaraydi.  
Tarixchi  olim  V.M.Avdiyev  esa  «Avesto»  nomli  qadimgi  diniy  to‘plamning  dastlabki  qismlari 
xuddi  shu  Markaziy  Osiyo  xududida  vujudga  kelgan,  deyishga  hamma  asoslari  bor  deydi. 
Bundan  ba‘zi  bir  rivoyatlar  dalolat  beradi;  bu  rivoyatlarda  aytilishicha,  zora  astrizm  dinining 
birinchi  «Muqaddas  olovi»  Xorazmda  yoqilgan.  «Avesto»  da  tasvirlangan  «Ayriana  Vayjo» 
degan mamlakat  Xorazm  bo‘lishi mumkin,  bu mamalakatda Axuramazda Zardushtga ko‘rinish 
bergan.  
 
 
Download 1,51 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   24




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish