|
II bob.
PSIXIKANING NERV-FIZIOLOGIK ASOSLARI
Y u q o rid a a y tilg an id ek , psix ik an in g m o d d iy asosi n e rv sistem asi va
a w a lo b o sh m iyadir. S h u sababli nerv sistem asin in g tu zilish in i va q an d ay
ish lash in i b ilm asd an tu rib , psixik h ay o t h o d isa larin i tu sh u n ib b o 'lm a y d i.
I. NERV SISTEMASINING TUZILISHI, NERV TO‘QIMASI,
UNING ELEMENTLARI VA XOSSALARI
N erv sistem asi n erv to 'q im a s id a n ib o rat, bu to 'q im a esa nerv h u -
jay ralarid an tuzilgan.
N erv hujayrasi p ro to p lazm a d a n tuzilgan ta n a b o ‘lib, ikki tu rli o ‘sim talari
b o r, bu o 's im ta la m in g b ir xillari k alta, b o sh q a b ir xillari u z u n b o 'la d i.
K alta o 'sim tala ri se rta rm o q b o i i b , d e n d ritla r deb a talad i. U z u n o ‘sim talari
a k so n la r yoki n e y ritla r d e b atalad i. H a r b ir h u ja y ra d a b u o 's im ta la r ikki-
ta d a n o rtiq b o 'lm a y d i. N ey rit ikkita p a rd a b ilan o 'ra lg a n . N ey ritg a yopishib
tu ra d ig a n b irin ch i p ard asi y o y sim o n p a rd a b o 'lib , u n i et p a rd a yoki m ie -
lin pardasi d e b atalad i. Ik k in c h i tash q i p a rd asin i sh v an i pardasi deyiladi.
Bu p a rd a la r to la d a n o 'tu v c h i n erv
q o 'z g 'a lish in i ajratib tu ru v ch i izo la t-
siyadek b ir vazifani o 'ta y d i. N ey rit,
o d a td a , n e rv to lasi d eb ataladi.
N e rv h u ja y rasi, u n in g o 'sim ta la ri
va u larn i q o p lo v ch i p a rd a la r b irg a
lik d a n e y ro n d e b a ta la d i (2 -ra sm ).
N e rv sis te m a s i ju d a k o 'p n e y r o n -
lard an tu zilg an . N erv to lalari m iy a-
d a n tu ta m - tu ta m b o 'lib ch iq ib nerv
stvolini yoki o d d iy s o 'z b ilan ay tg an -
d a , nervni hosil qiladi.
N erv hujayralari va m ielinsiz to la-
la r to 'p la m i m iy an in g k u lran g m o d -
2-rasm.
Nerv hujayrasi.
d a s in i, m ie lin li n e rv t o la la r in in g
www.ziyouz.com kutubxonasi
t o ‘plam i esa m iy an in g oq
m o d d asin i tash k il e ta d i.
H u ja y r a la r u la r n in g |
y a d ro la ri va to la la r i si-
n a p s l a r d e g a n m a x s u s
m ay d a to la c h a la r y o rd a - |
m i b ila n b e v o s ita b o g '-
l a n a d i ( s in a p s g r e k c h a .
s o ‘z b o ‘lib, «ilgak» d eg an I
m a ’n o n i b ild irad i).
N e rv s i s t e m a s i n i n g I
m axsus xossalari b o r, b u
'
x o s s a la r d a n
a s o s iy la r i
q o ‘z g ‘a lu v c h a n lik
va |
o ‘tk a z u v c h a n lik d ir . Bu
xossalar s h u n d a n ib o ra t.
A gar n erv to la s in in g |
b iro r joyiga tegilsa, issiq,
sovuq, e le k trto k i, k im y o
viy m o d d a la r va b o s h q a |
shu kabilar bilan t a ’sir etil-
sa, yoki o ‘zgartirilsa, nerv
to la s in in g q o ‘z g ‘a tilg a n I
joyida m axsus fiziologik ja ra y o n la r ro ‘y b erad i, b u n i q o ‘zg‘alish deyiladi.
A gar nerv tolasi yetarli darajada q o ‘zg‘atilsa, bu q o ‘zg‘alish so d ir b o 'lg a n
joyidagina q o lm ay , balki n e rv tolasi b o 'y la b ta rq a la d i va b ir nerv h u -
jay rasid an ik kinchi n e rv hujayrasiga o ‘ta d i, n ih o y a t, q o 'z g 'a tis h k u ch i
m u ay y an darajag a y e tg a n d a q o 'z g 'a lis h b u tu n nerv sistem asiga yoyilishi
m u m k in .
N erv to 'q im asid a q o 'zg 'alish jarayoni yuz b eiganda bir q an ch a hodisalar:
elektr, kim yo, issiqlik hodisalari paydo b o'ladi. Y o n m a-y o n tu rg an bir nerv
hujayrasining aksoni bilan ikkinchi nerv hujayrasining tutashadigan joyi si-
napslarborligi tufayli, q o 'zg 'a lish nerv tolalarida b ir to m o n g a tarqaladi. M ie-
lin pardasi borligidan, q o 'zg 'a lish nerv tolasida ayrim -ayrim tarqaladi.
O d a m n in g nerv sistem asi hay v o n o t o la m in in g u z o q , evolutsiyasi ja r a
y o n id a va o d a m n in g tarixiy ta ra q q iy o ti d av o m id a vujudga kelgan.
N e rv s is te m a s i b ir in c h i m a r ta k o v a k ic h li h a y v o n la rd a r o 'y ir o s t
k o 'rin a d i. Bu nerv sistem asi b u tu n o ig an izm g a yoyilgan ayrim hujayralardan
tu zilg an . M asalan , g id ro id p o lip la m in g nerv sistem asi sh u n d a y b o ia d i.
Bu — diffuz tip d a tu z ilg a n nerv siste m a sid ir (3 -rasm ).
M e d u z a la rd a n e rv e le m e n tla rin in g talay g in a qism i z o n tik tev arag id a
3-rasm. Diffuz nerv sistemasi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
4-rasm. Zanjir
shaklida nerv
sistemasi.
ikki halqa shaklida joylashgandir. C h u v alch an g lar, m o l-
lyuskalam ing nerv sistem asi u lar tan asin in g o ‘ng va ch ap
to m o n id a sim m e trik su ra td a jo y la sh g an (4 -ra sm ). Bu
— zan jir (yoki tu g u n ) shaklida tu zilg an nerv sistem asi
b o ‘lib, nerv sistem asi ta ra q q iy o tin in g y u q o riro q b o s-
qichidir. X ordali h ay v o n larn in g nerv sistem asi shu b i
lan farq qiladiki, nerv e le m e n tla ri b ir-b iri b ilan tu ta -
shib tu g u n hosil q ilm ay d i, balki u zun ch ilv ir sh ak lid a
tu zilg an va ich id a k o ‘p in c h a b o ‘sh lig ‘i b o ‘ladi. X ordali
h a y v o n lard a o rq a m iya va ibtidoiy d arajad a bo sh m iya
b o ‘lg a n lig in i k o ‘ra m iz . U m u rtq a li h a y v o n la r b ila n
o d a m d a nerv sistem asi m u rak k ab tu zilg an b o ‘lib, u ch
qism ga: m arkaziy, periferiyadagi va vegetativ q ism la r
ga b o ‘linadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
