|
Umumiy tasawur
d ey ilg an d a, b ir-b irig a o ‘xsh ag an , b ir g u ru h g a kir-
gan narsala rn in g u m u m iy o b razin i tu sh u n a m iz . U m u m a n uy, u m u m a n
hayvon, u m u m a n d a ra x t, u m u m a n o ‘sim lik h aq id ag i ta s a w u r shu ju m la
d an d ir. B u n d a k o ‘z o 'n g im iz g a yakka b ir h ay v o n yoki d arax t haqidagi
ta s a w u r kelm ay, balki u m u m a n hayvon va u m u m a n d arax t o b razlari k o 'z
oldim izga keladi.
A lbatta, u m u m iy ta s a w u r b ir talay b ir-b irig a o 'x s h a g a n yakka n arsa-
lam i idrok qilish natijasida hosil b o 'lad i. S h u n d ay qilib, b ir-biriga o'xshagan
n arsalarni ta s a w u r q ilg an d a u m u m iy lash tirish ja ra y o n i yuz b erad i. U m u
m iy ta s a w u rla rn in g p ay d o b o 'lis h id a faqat k o 'p m a rta ta k ro rla n ib tu rg an
idrok ja ra y o n ig in a k a tta rol o 'y n a b q o lm ay , balki xayol h a m d a ta fa k k u r
b ilan n u tq h am k a tta rol o 'y n a y d i.
T a s a w u rla r yuqori ta ra q q iy qilgan hayvonga h a m , o d a m g a h a m xos
b o 'lg an birinchi signal sistem asi asosida vujudga keladi. l.P . Pavlov k o'rsatib
o 'tg a n id e k , a n a shu sistem ad ag i signallar: « E sh itilad ig an va o 'q ila d ig a n
s o 'z m u stasn o , tev ara k -atro fd a g i h am u m u m ta b iiy m u h itd a n , h a m ijti
m oiy m u h itd a n k elad ig an ta assu ro t, sezgi va ta s a w u rla r d a n iborat» sig-
nallardir. A m m o o d a m d a e n d i u m u m iy ta s a w u rla rn in g ta rk ib to p ish id a
«birinchi» signal sistem asiga oid b eh iso b
k o 'p
sig n allarn i u m u m iy la sh ti-
rishni am alga oshiruvchi ikkinchi signal sistem asi h a m k a tta rol o 'y n a y d i
( III to m , 2 -k ito b , 3 3 5 -b et).
O d a m d a ta s a w u r h a m , id ro k singari, n a rsa la rn in g faqat «sof» obrazi
sh ak lid a tu g 'ilm a s d a n , balki h am ish a ovoz b ilan yoki o 'z ich id a ifo d ala-
nad ig an h u k m va g a p la r b ila n birga tu g 'ila d i. H a r b ir n a rsa h a q id a b izda
tu g 'ila d ig a n h a r b ir ta s a w u r h a m ish a shu n a rsa n in g n o m i b o 'lg a n so 'z
b ilan ifo d alan g an h o ld a tu g 'ila d i. U m u m iy ta s a w u rla rd a s o 'z asosiy rolni
o 'y n a y d i. Bu insondagi u m u m iy ta s a w u rla rn in g x u su siy atid ir. U m u m iy
ta s a w u r u m u m iy la sh tira d i, a m m o u n in g u m u m iy m a z m u n i b u n d a yakka
obraz shaklida tark ib to p a d i. C h in d a n h a m , m a salan , biz ay n i b ir im o ra t-
ni ham b ir q avatli, h a m ikki qavatli d eb , ayni b ir m u sh u k n i h am q o ra,
ham oq deb ta s a w u r qila o lm ay m iz. T a s a w u r q ilin a d ig a n n arsa h a m ish a
yakka obraz shaklida k o 'z oldim izga keladi. Biz b iro n ta uyni faqat m uayyan
kattalik d a, m u ay y an k o 'rin is h d a va rangda olib ta s a w u r q ilam iz. Y u q o
rida ay tilg an id ek , u m u m iy ta s a w u rla rd a u m u m iy b e lg ila r m avjud b o 'la d i.
A m m o a n a shu u m u m iy belgilarni biz yakka b ir o b razg a b o g 'la m a sd a n
ta s a w u r qila o lm ay m iz . T a s a w u rla m i u m u m la sh tirish s h u n d a n iboratki,
b u n d a u m u m iy b elg ilar eng yaqqol va ravshan b o 'lib , j u z ’iy, tasodifiy
belgilar xiralashib ik kinchi safga su rilad i, y o 'q b o 'lib k etad i.
A n a sh u u m u m iy b e lg ila r id ro k q ilish ja ra y o n id a y o q b ilin a d i. C h u -
154
www.ziyouz.com kutubxonasi
n o n c h i, s to lla r n in g h a r q a n d a y in i h a m , b a r ib ir sto l d e b id ro k q ila -
v e ra m iz , c h u n k i id ro k q ilish ja ra y o n id a h a r xil s to lla rd a b o 'la d ig a n
u m u m iy o 'x s h a s h ta s h q i b e lg ila r t a s a w u r q ilin a d i. U m u m iy t a s a w u r
la rd a y a k k a ta s a w u r la r d a g ig a q a ra g a n d a ra v s h a n lik va y a q q o llik k a m
ro q b o 'la d i. Bu ta s a w u r la r y ak k a ta s a w u r la r g a n is b a ta n a n c h a b e -
q a ro r , b e to 'x to v b o 'la d i. A m m o sh u b ila n b irg a , h a r b ir u m u m iy ta s a v -
v u r b iz d a y a k k a t a s a w u r s ifa tid a tu g 'ila d i va b ir g u ru h y o k i sin fg a
k irg a n n a rs a la rn i a k s e ttira d i.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
