§
. Karno sikli va uning foydali ish koeffitsienti
1824 yilda fransuz injeneri Sadi Karno termodinamikaning
ikkinchi qonuni asosida ishlovchi eng
yuqori FIK li ikki izoterma va ikki
adiabatadan iborat aylanma siklli ideal
issiqlik mashinasini nazariy ishlab chiqdi.
Karno sikli deb nom olgan bu ideal issiqlik
mashinasining
ishlash
prinsipi
bilan
tanishaylik. Ishchi jism sifatida 1 mol ideal
gazdan foydalanib amalga oshirilgan Karno
7.9 – rasm.
7.10 –
расм
.
Isitkich
Ishchi jism
Sovutkich
114
siklining ( P,V) diagrammadagi grafigi 7-10-rasmda tasvirlangan.
Gazning boshlang‘ich holati P
1
,V
1
,T
1
parametrlar bilan
xarakterlansin.
Dastlab
gazni
izotermik
ravishda
(T
1
=const)
kengaytiraylik. Bu jarayonda gaz isitkichidan Q
1
issiqlik miqdori oladi
va A
1
ish bajaradi (7.19) ga asosan
1
2
1
1
V
V
n
RT
A
Q
l
=
=
(7.31)
hosil qilamiz. Gaz 1
→
2 holatga o‘tganda termodinamik parametrlari
o‘zgaradi. Gazning 2
→
3 holatga o‘tkazishda adiabatik kengaytiraylik. 3
holatda uning parametrlari P
2
,V
2
,T
2
qiymatlarni oladi. Adiabatik
kengayishda, ishchi jismning bajargan ishi (7.25) ga asosan quyidagicha
bo‘ladi.
)
(
)
(
2
2
1
2
1
2
T
T
C
T
T
R
i
A
V
−
=
−
=
(7.32)
Sistemani 3
→
4 holat bo‘yicha izotermik siqaylik, bunda bajarilgan ish
3
4
2
2
3
V
V
n
RT
Q
A
l
=
−
=
(7.33)
ga teng. 4 holatda gazning parametrlari R
4
,V
4
,T
2
qiymatlarni oladi.
Harorat T
2
dan T
1
ga o‘zgarganda adiabatik jarayonning bajargan ishi
)
(
1
2
4
Т
Т
С
А
V
−
=
(7.34)
teng bo‘ladi (7.32) va (7.34) lardan ko‘rinadiki, sikl davomida adiabatik
jarayonlarda bajarilgan ishlarning yig‘indisi nolga teng bo‘lar ekan. Buni
hisobga olib sikl davomidagi to‘liq ish
2
1
3
1
Q
Q
А
А
А
−
=
+
=
(7.35)
teng bo‘ladi. Bulardan foydalanib Karno issiqlik mashinasining F.I.K ni
topaylik
1
2
1
3
4
2
1
2
1
1
2
1
V
V
n
RT
V
V
n
RT
V
V
n
RT
Q
Q
Q
l
l
l
−
=
−
=
η
(7.36)
(7.25) Puasson tenglamasidan foydalansak, 2 va 3 holatlarning parametri
orasidagi bog‘lanish
1
3
2
1
2
1
−
−
=
γ
γ
V
T
V
T
, ideal gazning 4 va 1 holatlari
uchun
1
4
2
1
1
1
−
−
=
γ
γ
V
T
V
T
ko‘rinishga ega bo‘ladi. Har ikkala tenglamani hadma-had bo‘lib, qolgan
115
qiymatlardan (
γ
-1) darajali ildiz chiqarsak
4
3
1
2
V
V
V
V
=
munosabat hosil bo‘ladi. Bundan foydalanib (7.36) ni quyidagicha
yozamiz:
1
2
1
T
T
T
−
=
η
(7.37)
Demak, ideal gaz bilan ishlaydigan Karno issiqlik mashinaning
F.I.K. faqat isitkich va sovutkich haroratlarining qiymatlari bilan
aniqlanar ekan.
Real, qaytmaydigan siklning F.I.K. esa
1
2
1
1
2
1
T
T
T
Q
Q
Q
−
−
=
′
p
η
(7.38)
bo‘ladi. Real mashinalarda energiyaning bir qismi qaytmaydigan tarzda
sarflanadi. Demak, real mashinaning F.I.K. ideal mashinaning F.I.K. dan
kichikroq bo‘ladi.
Savollar
1.
Ideal va real gazlar ichki energiyalari gazlarni xarakterlovchi qanday
kattaliklarga bog‘liq?
2.
Issiqlik sig‘imi, solishtirma issiqlik sig‘im va molyar issiqlik
sig‘imlar orasidagi bog‘lanishlarni izohlang.
3.
Termodinamikaning
birinchi
bosh
qonuni
va
uni
gaz
izojarayonlariga tadbig‘ini grafiklar va matematik ifodalar orqali
tushuntiring.
4.
Klassik nazariyaga asosan issiqlik sig‘im temperaturaga bog‘liq
emas, tajriba natijalari esa issiqlik sig‘imi temperaturaga bog‘liq
ekanligini ko‘rsatadi. Bu qarama-qarshilik qanday bartaraf qilinadi?
5.
Qaytar va qaytmas jarayonlar qanday sharoitlarda amalga oshishini
ko‘rsating.
6.
Termodinamikaning ikkinchi bosh qonuni tabiatda sodir bo‘ladigan
jarayonlarning amalga oshishi mumkin bo‘lgan yo‘nalishlarini
qanday aniqlaydi va bu haqda taniqli olimlarni ta’riflarini keltiring.
7.
Karno sikli va uning foydali ish koeffitsientini grafik orqali izohlang
va tenglamasini yozing.
116
Masalalar
23-masala. Neon va vodorodni ideal gaz deb hisoblab, ularning
o‘zgarmas hajm (C
V
) va bosim(C
p
) dagi solishtirma issiqlik sig‘imlari
hisoblansin.
Yechish. Ideal gazning solishtirma issiqlik sig‘imlari
:
2 M
R
i
C
V
=
(1)
M
R
i
C
P
2
2
+
=
(2)
formulalar bilan ifodalanadi. Neon (bir atomli gaz) uchun i
1
=3,
mol
kg
M
i
/
10
20
3
−
⋅
=
, i, M
i
va R larning qiymatlarini (1) va (2)
formulalarga qo’yib hisoblasak;
);
.
/(
624
1
K
kg
J
C
V
=
)
.
/(
04
,
1
1
K
kg
kJ
C
P
=
Vodorod (ikki atomli gaz) uchun i=5; M
2
=2·10
-3
kg/mol (1) va (2) formulalar bo‘yicha hisoblash vodorodning solishtirma
issiqlik sig‘imlari uchun quyidagi qiymatlarni beradi:
)
/(
6
,
14
);
/(
4
,
10
2
2
K
kg
kJ
C
K
kg
kJ
C
P
V
⋅
=
⋅
=
24-masala. m=0,2 kg massali vodorod o‘zgarmas bosimda t=0
0
C
haroratdan t
2
=100
0
C haroratgacha qizdirilganda yutadigan issiqlik
miqdori aniqlansin. Shuningdek, gaz ichki energiyasining o‘zgarishi va
bajargan ishi topilsin.
Berilgan:
m=0,2 kg
=0,2 kg
t
2
=100
’
C
=373 K
t=0
’
C
=273 K
U
∆
~? A~?
Yechish. Izobarik qizitishda gaz yutadigan issiqlik miqdori
T
mC
Q
P
∆
=
(1)
formula bo‘yicha aniqlanadi: bunda m-qizdirilayotgan gazning massasi;
S- uning o‘zgarmas bosimdagi solishtirma issiqlik sig‘imi,
T
∆
-gaz
haroratining o‘zgarishi.
Ma’lumki,
M
R
i
C
P
2
2
+
=
, S ning bu ifodasini (1) formulaga qo‘ysak.
T
M
R
i
m
Q
∆
+
=
2
2
117
Bu formula bo‘yicha hisoblash o‘tkazsak,
kJ
Q
291
=
Ichki energiya
RT
M
m
i
U
2
=
formula bilan ifodalanadi, demak ichki
energiyaning o‘zgarishi
T
R
M
m
i
U
∆
=
∆
2
bu formulaga kattaliklarning son qiymatlarini qo‘yib hisoblashni
bajarsak,
kJ
U
208
=
∆
Gazning kengayishdagi bajargan ishini termodinamikaning birinchi
qonunini ifodalovchi formula
A
U
Q
+
∆
=
dan aniqlaymiz:
U
Q
A
∆
−
=
Q va
U
∆
ularning qiymatlarini o‘rniga qo‘ysak
A= 83 kJ
25-masala. Teskari Karno sikli bo‘yicha ishlaydigan issiqlik
mashinasining isitkichi t
1
=200
o
C haroratga ega. Agar isitkichdan Q
1
=1 J
issiqlik miqdori olinganda mashina A=0,4J ish bajarsa sovutkichning
harorati T
2
aniqlansin. Ishqalanishdagi va issiqlik berishdagi yo‘qotish
hisobga olinmasin.
Berilgan:
t
1
=200
o
C
= 473 K
Q
1
=1 J = 1 J
A=0,4 J = 0,4 J
T
2
~?
Yechish. Sovutkichning haroratini Karno sikli bo‘yicha ishlaydigan
mashinalarning
FIK
uchun
yozilgan
1
2
1
/
)
(
T
T
T
−
=
η
ifodadan
foydalanib topamiz. Bundan
)
1
(
1
2
η
−
=
T
T
(1)
Issiqlik mashinasining FIK mexanik ish A ga aylantirilgan issiqlik
miqdorini, issiqlik mashinasining r isitgichdan oladigan issiqlik miqdori
Q
1
ga nisbatini ifodalaydi, ya’ni
1
Q
A
=
η
. Bu ifodani (1) formulaga
qo‘yib, quyidagini topamiz:
−
=
Q
A
T
T
1
1
2
(2)
118
T
1
=473K ekanligini hisobga olsak, T
2
=284K.
Mustaqil yechish uchun masalalar
73. P=28 atm. bosimda V=90 sm
3
hajmdagi m=35g kislorodning
temperaturasi qanday bo‘ladi. Gazni 1) ideal va 2) real deb qaralsin.
{Ideal gaz uchun
K
T
mR
PT
T
/
28
;
1
1
=
=
µ
Real gaz uchun
−
+
=
в
m
V
v
am
P
mR
T
µ
µ
µ
2
2
2
2
; T
2
=289K
74. Normal sharoitda karbonad angidrit gazi molekulasining o‘rtacha
erkin yugurish yo‘lining uzunligi topilsin. Karbonat angidrid gazi uchun
(T
k
=304K) kritik temperatura va P
k
=73atm kritik bosim ma’lum deb
hisoblansin.
(
λ
=7.9•10
-8
m)
75. t=17
0
C temperaturada va P=1.5•10
5
N/m
2
bosimdagi geliy gazining
diffuziya koeffitsenti topilsin.
(D=3.5•10
-3
m/s)
76. Normal sharoitda bir kilomol gaz molekulalarining o‘zaro ta’sir
kuchidan holsil bo‘lgan bosim topilsin. Bu gaz uchun kritik temperatura
va kritik bosim mos ravishda T
k
=417K va P
k
=76 atm. ga teng.
(
2
3
2
2
2
/
10
*
31
.
1
64
27
m
N
T
P
P
T
к
P
k
i
=
=
)
77. V
o
=0,5 kmol uch atomli gaz bo‘shliqda V
1
=0,5 m
3
hajmdan V
2
=3 m
3
hajmgacha adiabatik kengayadi. Bunda gazning temperaturasi t=12.2
0
C
ga pasaysa, Van-der-V---- tenglamasidagi a-doimiy topilsin.
⋅
⋅
=
=
2
4
2
2
/
10
64
.
3
64
27
к
mol
m
N
Р
R
T
к
a
к
78. Agar massasi m=4g bo‘lgan vodorod adiabatik kengayishida uning
harorati
∆
T=10K ga pasaysa, adiabatik kengayishidagi ish A aniqlansin.
(A=416J)
119
79. Hajmi V=50l bo‘lgan kislorodni izoxorik ravishda qizdirilganda
uning bosimi
∆
P=0,5mPa ga o‘zgaradi. Gazga berilgan issiqlik miqdori
Q topilsin.
(Q=62,5J)
80. Sig‘imi V=5l bo‘lgan idishda malekulalarining konsentratsiyasi
n=9,41•10
23
m
-3
bo‘lgan kislorod bor. Gaz massasi m aniqlansin.
(m=M
n
V/N
A
=0,25g)
81. Sig‘imi V=5l bo‘lgan ballonda m=17,5g massali azot bor. Ballondagi
azot malekulalarining konsentratsiyasi aniqlansin.
(n=mN
A
/(V-m
2
K)=7,52•10
25
m
-3
; K=10
-3
kg/mol)
82. Massasi m=58,5g bo‘lgan gaz V=5l sig‘imli idishda saqlanmoqda
Gaz malekulalarining konsentratsiyasi n=2,2•10
26
m
-3
. Bu qanday gaz?
(M
r
=mN
A
/(
µ
nV)=32(
µ
=10
3
kg/mol: bu gaz kislorod)
µ
=MrR,Mr-nisbiy
molyar massa CO
2
uchun Mr=1•12+2•16=44•10
-3
kg/mol.
83. Gaz molekulasining o‘rtacha kvadratik tezligi <
кв
υ
>=2km/s bo‘lsa,
uning o‘rtacha arifmetik tezligi <
A
υ
> aniqlansin.
(<
A
υ
>=0,92 km/s).
84. T=400K haroratdagi vodorod molekulasining eng katta extimoliy
tezligi
e
υ
aniqlansin.
(
υ
e=1,82km/s)
<
υ
kv
>=
µ
/
3
/
3
RT
m
KT
=
<
υ
A
>=
m
RT
KT
π
/
8
8
=
<
υ
e
>=
m
RT
m
KT
/
2
/
2
=
120
VIII - BOB. REAL GAZLAR
8.1-
Do'stlaringiz bilan baham: |