Fizika kursi

Yorug‘lik 

bosimi. 

Maksvell 

nazariyasiga 

binoan 

jism 

sirtiga 

tushayotgan  har  qanday  elektro  magnit 

to‘lqin jismga bosim beradi: 

)

1

(

ρ

+

=

w

Р

 

 

 

(17.23) 

 

17.8 – rasm. 

 

17.9 – rasm. 

---

 

294

bu yerda w – sirtiga tushatyogan yorug‘lik dastasi energiyasining hajmiy 

zichligi, 

ρ

 - sirtning yorug‘lik qaytarish koeffitsienti. Yorug‘lik bosimini 

birinchi  bo‘lib,  1900  yilda  P.N.Lebedev  tajribada  aniqladi:  yengilgina 

buriladigan  parrakning  qanotlaridan  biri  qoraytirilgan,  ikkinchisi  esa 

yaltiroq qilib yasalgan (17.8-rasm). 

 

Bu  qanotlarni  navbatma-navbat  yoritish  natijasida  hosil 

bo‘ladigan parrakning buralishlari taqqoslanadi. Yaltiroq sirt uchun 

ρ

=1. 

Shuning uchun 

w

w

Р

ya

2

)

1

(

=

+

=

ρ

. 

 

Yorug‘likni to‘la yutuvchi qoraytirilgan sirt uchun 

ρ

=0 natijada 

w

w

Р

q

=

+

=

)

1

(

ρ

 nisbati 

2

=

q

ya

Р

Р

 

 

 

(17.24) 

Tajriba bu natijani tasdiqladi. 

 

Yorug‘lik  bosimini  kvant  tasavvurlar  asosida  ham  tushuntirish 

mumkin. 

 

Kompton  effekti.  Yorug‘likning  korpuskulyar  xossalari 

Kompton effektida yorqin namoyon bo‘ladi. 1923 yilda Amerikalik fizik 

Kompton  yengil  atomli  moddalarda  monoxromatik  rentgen  nurlarining 

sochilishini o‘rganayotib sochilgan nurlanish tarkibida birlamchi to‘lqin 

uzunlikli  nurlanish  bilan  birga  kattaroq  to‘lqin  uzunlikli  nurlanish 

borligini  aniqladi.  Tajribalar 

∆

λ

=

λ

1

-

λ

  farq  tashuvchi  nurlanishning 

to‘lqin  uzunligi 

λ

,  sochuvchi  jismga  bog‘liq  bo‘lmay,  faqat  sochilish 

burchagi 

θ

 ga bog‘liqligini ko‘rsatadi: 

2

sin

2

2

Θ

=

−

′

=

∆

К

λ

λ

λ

  

 

 

(17.25) 

bundagi  K  –  kompton  doimiysi  deb  ataladi  va  K=2,41 

⋅

  10

-12

m  teng. 

17.9-rasmda  ko‘rsatilgan  D

1

,  D

2

  diofragmalardan  o‘tgan  ingichka 

rentgen nurlari K

r

 kristallga tushadi. Sochilgan nurlanishni S

n

 spektrograf 

yordamida 

tekshirish 

mumkin. 

Nurlanish 

yo‘nalishida 

(

θ

=0)

λ

 

o‘zgarmaydi, boshqa yo‘nalishlarda 

∆

λ

 

∼

 sin

2

 

θ

/2. 

 

Shunday  qilib,  Kompton  effekti  deb  nurlanish  (rentgen, 

γ

-

nurlanish)  moddaning  erkin  elektronlarida  sochilishi  natijasida  to‘lqin 

uzunligining ortishiga aytiladi. 

 

To‘lqin  nazariya  nuqtai  nazaridan  bu  hodisani  tushuntirib 

bo‘lmaydi.  Elektron  yorug‘lik  to‘lqinni  ta’sirida  shu  chastotasiga  teng 

chastota  bilan  tebranishi  va  shu  chastotaga  teng  to‘lqin  nurlantirishi 

kerak. 

---

 

295

 

Kvant  nuqtai  nazariga  ko‘ra  rentgen  fotonlarining  kristall 

elektronlari  bilan  ta’sirlashganda  yuqoridagi  ifoda  hosil  bo‘ladi 

K=h/m

0

c. Hisob kitoblar K uchun yuqoridagi son qiymatini, ya’ni h, m

0

 

va  s  larning  qiymatlaridan  foydalanib,  K=2,426 

⋅

  10

-12

  m  hosil  bo‘ladi. 

Demak,  nazariy  (K=h/m

0

c,  ya’ni 

2

sin

2

2

0

Θ

=

∆

c

m

h

λ

)  ifoda  va  (17.25) 

munosabat  mos  kelib,  fotonlarning  mavjudligini  isbotlovchi  dalil  bo‘lib 

xizmat qiladi. 

Savollar 

1.

 

Absolyut  qora  jism  nurlanishidagi  asosiy  qonuniyatlarni  izohlab 

bering. 

2.

 

Qora  jism  nurlanishida  energiyaning  to‘lqin  uzunliklari  bo‘yicha 

taqsimot 

egriligining 

maksimumi 

temperaturaga 

qanday 

bog‘langan? 

3.

 

Plank  gipotezasi  nimadan  iborat?  Kvant  nazariyasining  klassik 

nazariyasidan asosiy farqi nimada? 

4.

 

Kvantlar gipotezasini qaysi hodisalar tasdiqlaydi? 

5.

 

Foton qanday xossalarga ega? 

6.

 

Fotoeffektning asosiy qonunlarini ayting va ularni kvant tassavurlar 

asosida tushuntirib bering. 

7.

 

Fotoeffektning «qizil chegarasi» nima? 

8.

 

Fotoeffektning  barcha  qonunlarini  tushuntira  oladigan  Eynshteyn 

tenglamasi ifodasini yozing. 

9.

 

Kompton tajribasining g‘oyasini, eksperimental qurilmasi sxemasini 

va natijalarini tushuntiring.