2 Mavzu: Transport vositalari va atrof-muhit



Download 351,08 Kb.
Pdf ko'rish
bet1/2
Sana11.01.2022
Hajmi351,08 Kb.
#345320
  1   2
Bog'liq
transport vositalari va atrof-muhit



 

 




 

 



Mavzu:Transport vositalari va atrof-muhit.

 

 



 

    Kirish 

          1. Avtotransport vositalarining havo muhitiga ta’siri. 

 

2. Suv transportining suv muhitiga ta’siri. 



 

3. Xavo transportining atmosfera xavosiga ta’siri. 

 

4. Atmosfera havosini avtotransport chiqindilaridan muhofaza qilish. 



          5.Xulosa. 

           Foydalanilgan adabiyotlar. 



 

1. Xozirgi davrda inson salomatligi uchun eng xavfli manbalardan yana biri 

avtotransport  vositalaridan  chiqadigan  zaxarli  gazlardir.  Ma’lumotlar  shuni 

ko’rsatadiki,  AQSH  va  Yaponiyada  atmosfera  havosini  ifloslantiruvchi  asosiy 

manbalar ichida avtotransport vositalari oldingi o’rinda turadi. Xorijiy mamlakatlar 

atmosfera  havosini  ifloslantiruvchi  gazlar  ichida  is  gazi,  uglevodorodlar, 

shuningdek, azot oksidlari barcha tajovuzkor gazlarning 60-70 % ini tashkil qilsa, 

bizda 14 % ini tashkil qiladi. Umuman, ichki yonuv vositalari atmosfera xavosini 

ifloslantirish borasida salmoqli o’rinni egallaydi. 

 

MDXda  avtotransport  vositalari  1988-yilning  o’zida  35,8  mln.tonna  zararli 



moddalarni  havoga  chiqarib  tashlagan.  Moskva,  Sankt-Peterburg,  Toshkent, 

Erevan  va  boshqa  shaharlar  havosida  is  gazi  ruxsat  etilgan  mikdoridan  3-10 

barobar ziyod ekanligi qayd etilgan.  

 

Qizig’i  shundaki,  sulfat  angidridi  atmosfera  xavosida  turli  reaksiyalarga 



kirishib,  atmosfera  xavosi  namligida  erib,  qataliz  hamda  fotokimyoviy  jarayonlar 

vositasida  oqsidlanadi  va  pirovardida,  sulfat  kislotasini  hosil  qiladi.  Bunday 

kimyoviy  birikmalar  750-1500  metr  balandlikka  ko’tarilib,  hatto  3000-4000  metr 

masofaga  yetadi.  Shuning  uchun  sanoat  korxonalari  joylashgan  markazlar 

atrofidagi  turar  joylarda  sulfat  kislotasi  yomg’ir  bo’lib  yog’adi  va  tabiatga  shu 

jumladan, tirik organizmlarga katta zarar etkazadi.  




 

 



Agar  1950-yili  atmosferaga  70  mln.tonna,  1975-yili  120  mln.tonna,  1980-

yili  181  mln.tonna  zaxarli  moddalar  chiqarib  tashlangan  bo’lsa,  2000-yilda  280 

mln.tonna  tajavvuzkor  moddalar  atmosferani  bulg’ashi  taxmin  qilinmoqda. 

Atmosfera  havosining  kundan-kunga,  yildan-yilga  bunchalik  ifloslanib  borishiga 

avtotransportning  “aybi”  borligi  yaqqol  ko’rinib  turibdi.  Shuni  ham  qayd  qilish 

kerakki,  avtomabillar  purkagan  gazlar  tarkibidagi  is  gazlari  (SO),  azot  kush 

oksidi(NO

2

), uglevodorodlar bilan bir qatorda juda zaxarli modda qurg’oshin ham 



mavjud.  

 

Avtotransport  vositalari  tomonidan  atmosfera  havosining  ifloslanishi 



dudbo’ronlardan  chiqadigan  gazlarning  tarkibi  va  mikdoriga,  transport  xarakati 

tezligiga,  mashinalar  soniga,  ko’chalarning  katta-kichikligiga  ularning  loyixasiga, 

relefiga,  turar  joylarning  topografik  xolatiga,  joylarning  xolatiga,  iqlim  sharoitiga 

va  meteorologik  omillariga  bog’lik  bo’ladi.  Avtotransportlarning  atmosfera 

havosini  ifloslantiruvchi  asosiy  moddalari  is  gazi,  uglevodorodlar,  azot  oksidlari, 

aldegidlar, ketonlar, akrolein, qo’rg’oshin va boshqalar aksariyat xollarda gigienik 

nuktai  nazardan  juda  zararli  hisoblanib,  belgilangan  me’yordan  ortgan  xolda 

bo’ladi. 

 

Avtotransport  vositasidan  atmosfera  havosiga  tashlanadigan  ba’zi  zaxarli 



gazlar meteorologik sharoitlarda fotokimyoviy o’zgarishlarga uchraydi. Azot qo’sh 

oksidi  parchalanib,  azot  oksidiga  aylanadi,  natijada  atomlar  xolidagi 

oksigen(kislorod) xosil bo’ladi, aldegid va kationlar esa radikallarni paydo qiladi. 

Mazkur  ko’rinishdagi  reaksiyalar  navbatdagi  ikkinchi  reaksiyalarning  kelib 

chiqishiga  yordam  beradi,  oqibatda  o’ta  zaxarli  tarkibga  ega  bo’lgan  smog  xosil 

bo’ladi.  Biz  yuqorida  tashqi  muxitga  nixoyatda  tasirchan  ko’rg’oshin  bilan 

ifloslanishiga  asosan  avtomobillar  sababchi  ekanligini  ko’rsatib  o’tgan  edik. 

Manbalarda  keltirilishicha,  1928-yildan  avtotransport  yonilg’ilari  tarkibiga 

tetroetilko’rg’oshin birikmasi ko’shiladigan bo’ldi va bu usul 1959-yildan boshlab 

tadbiq etila boshlandi. 

 

Ichki  yonuv  dvigatellaridan  chiqadigan  qo’rg’oshin  birikmalari  1  m



3

 

atmosfera h avosida 1-2 mg.dan 4-5 mg.gacha yetadi, bunda albatta, motorlarning 




 

ish  rejimiga  qarab,  xavoning  ifloslanish  darajasi  o’zgarib  turadi.  Manbalarda 



keltirilgan  ma’lumotlarga  qaraganda,  qishloqlardagi  turar  joylardagi  1m

3

  havo 



tarkibida  qo’rgoshin  miqdori  0,1  dan  0,5  m  ga  teng  bo’lsa,  shaharlar  havosida  1 

dan 5 mkg atrofida bo’ladi. Katta magistral yo’llar atrofidagi 1 m

3

 havo tarkibida 



14-38 mkg qo’rgoshin borligi aniqlangan. 

 

Avtotransport  vositalari  sonining  ortib  borishi  tashqi  muhitga  ajralib 



chiqayotgan  qonserogen  moddalarning  salmog’ini  ortishiga  olib  keladi.  Ko’rinib 

turibdiki,  tajovuzkor  va  zaxarli  hisoblangan  qo’rg’oshin  va  qonserogen  moddalar 

orasida  qandaydir  uzviy  bog’lanish  bo’lib,  ulardan  biri  salmog’ining  ortishi 

ikkinchisining  ham  ortishiga  ham  bog’liq  bo’ladi.  Ularning  tabiatda  aylanishini 

quyidagicha ifodalash mumkin: 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

——> inson  

Xavo —>tuproq—>o’simliklar dunyosi  

—>odamlar. 

 

 

 



 

 

 



 

 

——> hayvon    



 

Ko’rsatilgan  tarix  asosida  xavfli,  tajovuzkor  moddalar  tashqi  muhitda 

aylanib  yurib,  pirovardida  odam  organizmiga  salbiy    tasirini  ko’rsatmasdan 

qolmaydi, degan xulosaga kelish mumkin. 

 

Avtotransport  vositalari  atmosfera  xavosini  azot  oksidi  bilan  40,5%, 



uglerodlar  bilan  42%  zararlantiradi.  Xavoga  chiqarib  tashlanadigan  100 

mln.tonnaga  yakin  is  gazining  73,5  mln.tonnasi  yoki  78%  i  avtotransport 

vositalariga  to’g’ri  keladi.  Shaxarlar  havosining  60%  ini  zaxarli  gazlar  bilan 

ifloslanishi avtotransport hisobiga to’g’ri keladi. 

 

2.  Tabiat  boyliklari  shunday  taqsimlanganki,  bir  region  neftga  boy  bo’lsa, 



boshkasi  metallarga  boy,  qaysi  bir  mamlakat  qurilish  materiallariga  juda  boy 

bo’lsa, ikkinchi mamlakat undan maxrum. Bunday tabiiy boyliklarni bir regiondan 

ikkinchi  regionga tashishni  avtotransportlar  orqali  amalga oshirish  mumkin  emas. 

Bunga  bir  tomondan,  kit’alar  katta  okean  va  dengizlar  bilan  ajratilganligi  bo’lsa, 

ikkinchidan,  katta  hajmdagi  yuklarni  avtotransportlarda  tashish  iqtisodiy  jixatdan 

samara  bermaydi.  Shu  sababli  transport  vositalari  orqali  tashilayotgan  yukning 




 

umumiy miqdori bo’yicha hisoblaydigan bo’lsak, birinchi o’rinda dengiz va okean 



taransportlari  turadi.  1980  yillar  atrofida  neft  maxsulotlari  qazib  olish  dunyo 

bo’yicha  o’zining  eng  baland  nuqtasiga  chiqqan edi.  O’sha  yillarda  3  mlrd.tonna 

atrofida  neft  qazib  olingan  bo’lsa,  uning  taxminan  60%  i  Fors  ko’ltig’i 

mamlakatlariga  to’g’ri  keldi.  Shu  bilan  birga  jaxonda  ayrim  mamlakatlar  borki, 

ularda  umuman  neft  qazib  olinmaydi.  Masalan:  Yaponiyaga  o’xshagan  sanoati 

juda  rivojlangan  mamlakat  yiliga  300-400  mln.tonna  neftni  qayta  ishlab  undan 

energiya,  avtotransport  yoqilg’ilari,  kimyoviy  maxsulotlar  va  boshqa  dori-

darmonlar  ishlab  chiqaradi.  Shu  neftni  taxminan  90  %  dan  ko’prog’i  tankerlarda 

O’rta  Shark  mamlakatlaridan  va  uzoq  indoneziyadan  olib  kelinadi.  Yevropadagi 

juda  ko’pchilik  mamlakatlar  Fors  qo’ltig’i  mamlakatlaridan,  bir  qismini  sobik 

ittifoqdan  olar  edi.  Mana  shunday  katta  xajmdagi  neft  va  neft  mahsulotlarini 

tankerlar  va  super  tankerlarda  tashilishi  natijasida  yiliga  10-12  mln.tonna  neft  va 

neft  maxsulotlari  dengizlarga  to’kilmoqda.  Tankerlarni  qanday  yuk  bilan  avariya 

bo’lishi va cho’kishidan qat’iy nazar, dengiz suvlar u yomon  darajada ifloslanadi.  

 

1960-yili  AQSH  ning  Liberiya  bayrog’i  bilan  yurgan  “Tori  kanvon”  nomli 



super  tankeri  Angliyaning  janubiy  Yevropa  qismida  dengizning  sayoz  joyida 

toshga  urilishi  natijasida  12000  tonna  xom  neft  bilan  halokatga  yuz  tutdi.  Juda 

katta  urinishlarga  qaramay  qutqarish  mumkin  bo’lmadi,  natijada  tanker  cho’kib 

ketdi. Undan to’kilgan katta miqdordagi neft Angliya va Fransiya qirg’oqlarigacha 

yetib  keldi.  Bir  necha  oy  davomida  cho’milish  xavzalaridan  foydalanish  mumkin 

bo’lmadi.  Eng  achinarlisi  shundaki,  biosferaga,  ayniqsa  gidrosferaga  juda  katta 

zarar etdi. Bir necha ming tur dengiz hayvonlari va shuningdek dengiz kirg’og’ida 

yashaydigan  hayvonlar  va  qushlar  xalok  bo’ldi.  Dengiz  ekologiyasi  buzildi.  1976 

yili  Tinch  okeanida  10000  tonnali  tanker,  shu  yili  Ispaniyaning  uncha  uzok 

bo’lmagan rayonida 40000 tonnali tanker, shu yili Amerikaning shimoliy sharqida 

27000  tonnali  tanker,  Los-Anjeles  yakinida  40  ming  tonnali  tanker  avariyaga 

uchradi.  Amerikada  chiqadigan  “Taym”  jurnalida  ta’kidlanishicha,  fakat  1976 

yilning o’zidagina 19 ta tanker xalokatga uchradi. 1964-1976 yillar orasida 198 ta 

tanker xalokatga uchradi va uning oqibatida 108 kishi xalok bo’lgan. 1917 yili 2 ta 




 

AQSHning super  tankeri  har biri 330  ming  tonnadan neft bilan  o’zaro to’qnashib 



xalokatga  uchradi  va  okeanga  26  ming  tonna  neft  to’kildi.  Tarixda  eng  katta 

xalokat  1978  yili  Amerikaning  Liberiya  bayrog’i  bilan  yuradigan  “Amakades” 

super  tankerida  O’rta  yer  dengizida  yuz  berdi.  Tankerda  220  ming  tonna  neft 

maxsulotlari bo’lib, ularning to’kilishi natijasida dengizning 3,5 ming kv.m qismi 

neft  maxsulotlari  bilan  qoplangan.  Bir  necha  yuz  ming  dengiz  hayvonlarining 

xalokatiga sabab bo’ldi.  

 

3.  Atmosfera  xavosining  ifloslanishiga  juda  tez  rivojlanayotgan  aviatsiya 



ham o’z xissasini qo’shmoqda. Bitta o’rtacha xavo layneri 8 soat uchishi davomida 

25  tonna  aviakerosin  sarflab,  200  tonna  kislorodni  boshqa  gazlarga  aylantirib 

yuboradi. TU-144 tipidagi samolyotlar yuqoridagiga nisbatan 3-4 barobar ko’proq 

yoqilg’i  va  kislorod  sarflaydi.  Samolyotlarda  ham  yonish  maxsulotlari  asosan 

avtomabillarnikiga  o’xshash.  Ammo  bu  yerda  azot  oksidlarining  miqdori  ancha 

ortiq. Samolyotlar uchishi natijasida atmosferada sun’iy bulut xosil bo’ladi va o’z 

navbatida  mikroiqlim  yomonlashuviga  olib  keladi.  Eng  yomoni  shundaki, 

samolyotlardan  xosil  bo’layotgan  azot  oksidlari  xisobiga  ozon  kavati  yemirilib 

bormoqda.  

 

4.  Yuqorida  aytib  o’tilganidek,  shaharlar  xavosini  ifloslantiradigan  asosiy 



omillardan  biri  avtotransport  vositalaridir.  Bular  ifloslantirgan  havoning 

zaxarliligini  kamaytirish  maqsadida  yoki  xavoga  chikarib  tashlanadigan 

chikindilarning umumiy miqdorini kamaytirish uchun turli texnologik jarayonlarni 

qo’llash  yo’li  bilan  istalgan  maqsadga  erishish  mumkin.  Masalan,  motor 

silindrlarida  paydo  bo’ladigan  zaxarlar  kuchini  neytralizatorlar  yordamida  kesish 

mumkin.  Bundan  tashqari  har  qanday  yo’qilgi  to’la  yonishini  ta’minlaydigan 

motorlar 

ishlab 


chiqarilishi 

kerak. 


Atmosfera 

xavosini 

avtotransport 

chikindilaridan  saklash  uchun  shaxar  asosiy  erlari,  yo’laklar  soz  bo’lishini 

ta’minlash, chorraxalarda tartib o’rnatish, transprot xarakatini tog’ri yo’lga qo’yish 

maqsadida  shaxar  qurilish  loyixalarini  lozim  darajada  o’zgartirish,  ko’cha 

chetlariga  daraxtlar  o’tkazish,  yer  osti  yo’llarini  ko’paytirish,  ayniqsa, 

chorraxalarda avtotransport to’planib qolishiga yo’l ko’ymaslik kerak.  




 

 



Yo’lga  yaqin  uy-joylardan  kam  qavatlilari  oldingi  qatorda  bo’lishi  lozim, 

undan keyin yuqori kavatli uylar, uylarning o’rtida esa bolalar bog’chalari, maktab 

binolari joylashtirilishi kerak.  

 

Davlat  avtomabil  inspeksiyasi  shahar  va  tuman  xududidagi  avtomabil 



transportlarini  hisobga  oladi,  uning  texnik  xolatini  tekshiradi,  avtomabil 

dudburonidan  chiqadigan  chiqindilar  tarkibini  tekshiradi.  Is  gazi  Davlat 

tasdiqlangan  ko’rsatkich  me’yoridan  oshib  ketsa,  qarbyurator  tuzatilib, 

sozlanmaguncha  mazkur  mashinani  ishlatish  man  etiladi.  Masalan,  is  gazi  1,5  % 

dan, ikkinchi rejimda ishlasa 1 % dan oshmasligi kerak.  

 


Download 351,08 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2025
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish